Gwell Cymraeg slac?

 ’Sdim byd fel sylw ieithyddol i danio rhyfel niwclear ar y cyfryngau cymdeithasol. Fis diwethaf, dyma uwch ohebydd y Carmarthen Journal a’r Western Mail yn meiddio â sgwennu neges twitter am yr holl Saesneg a ddefnyddiai un o sylwebwyr Sgorio. “Howld on Now John Hartson!” gwaeddodd y dorf ar-lein yn llu, gan gyfeirio at y ffaith taw llanc tŷ cyngor o Drallwn Abertawe ydi hwn aeth yn chwaraewr YTS i glwb Luton yn 16 oed cyn cymryd cam anferthol i Arsenal yn 19 oed a mwynhau gyrfa lewyrchus yn yr Alban sydd bellach yn gartref iddo. Ac mewn rhifyn o sioe siarad S4C yn union wedi gêm Estonia, roedd cariad a brwdfrydedd John Mowr at ei iaith a’i wlad yn pefrio cymaint â llygaid Elin Fflur gyda’r canhwyllau a’r wisgi bach yn Sgwrs dan y Lloer. Wedi’r cwbl, dyma ddyn a ddywedodd wrth bapur newydd yr Irish Examiner adeg Ewros 2016

“I played 51 times for Wales... I’m a proud Welsh speaker, very patriotic about where I come from, my heritage. My father, my grandfather, my children — we all speak the language”.

Cawsom hefyd straeon sobreiddiol am broblem gamblo fu bron ag achosi iddo golli’i wraig a’i blant, a’r hanes dirdynnol pan oedd o fewn dim i farw o ganser y ceilliau. Ar ôl hynna i gyd, go brin fod Hartson yn hidio rhyw lawer am Blisman Iaith, tafod yn y boch ai peidio. Daeth y gyfres ardderchog hon, comisiwn funud ola’r bali pandemig, i ben yng nghwmni’r unigryw Gillian Elisa a oedd yn haeddu awr gron gyfan iddi’i hun. Am gymeriad cynnes â llond col o straeon, aeth drwy’r felin gyda sawl profedigaeth adeg ffilmio cyfres gyntaf Craith.

 

Go brin fod taten o ots gan Bois y Rhondda (Rondo) chwaith. Cyfres am griw o Ysgol Gyfun Cymer sydd bellach wedi mentro i fyd prentisiaeth neu'r chweched dosbarth ac yn delio â’u henwogrwydd lleol byth ers rhaglen gyntaf Drych adeg y pandemig (“cofio Elin Fflur yn dweud all them things about me bois!”). A rhwng yr holl “whare dwli” a’r tynnu coes dros beint yn y Lion Treorci neu gêm o golff-droed, roedd enydau difrifol wrth iddyn nhw drafod gorbryder y cyfnod clo, salwch teuluol neu ddiffyg perthynas tad a mab, a phob un yn wirioneddol werthfawrogi cyfeillgarwch y criw (“mae’n rili sound cael ffrind fel’na oherwydd sdim lot ohonyn nhw o gwmpas”). Er, efallai bod y darnau hynny lle’r oedden nhw’n trafod “iechyd meddwl” dwtsh yn stiff ac yn syth o sgript yn hytrach na siarad o’r galon. Un cymeriad amlwg iawn ydi Rhys, rôl fodel perffaith fel rhywun sy’n gynorthwyydd dosbarth yn ystod y dydd ac eto’n gallu cael sbort gyda’r bois yn ei amser hamdden. Roedd ei wylio’n annog plant Ysgol Llwyncelyn dan amgylchiadau heriol yn wirioneddol hyfryd. Poster boy posib ar gyfer ymgyrch recriwtio athrawon cenedlaethol.

Cyfres llawn hwyl a gobaith oedd yn chwalu ystrydebau am bwdrod ifanc y cymoedd. Gobeithio wir y cawn ni aduniad arall efo Cole, Josh, Steff, Taz, Wil, Derek a Cian â’u chwerthin heintus, ym mhennod nesaf o’u bywydau. Sbeshal Dolig falle?

’Sdim modd dianc rhag dylanwad y cymoedd ar ein diwylliant ni, na’r bydolwg Prydeinig ohonom. Cofio pennawd drwgenwog “They’ll be singing in the Valleys tonight” pan gafodd Arsenal eu trechu 2-1 gan Wrecsam yn nhrydydd rownd cwpan FA Lloegr ym 1992? Mae acenion amrywiol y parthau hynny sy’n gartre’ i 30% o boblogaeth Cymru yn fwyfwy amlwg ar ein cyfryngau Cymraeg bellach. Dyna chi’r diweddar Magi Dodd, a fflyd o gyflwynwyr caboledig fel Siôn Tomos Owen (Cynefin) a Rhydian Bowen Philips (llais gemau Cardiff City) a Shelley ‘Stacey Ni’ Rees (darpar Shirley Valentine Cymraeg) sy’n darlledu bob amser cinio dydd Sadwrn ar Radio Cymru. Mae rhywun yn wir obeithio bod y genhedlaeth newydd o siaradwyr Cymraeg y Rhondda yn cael eu denu i wylio a gwrando ar Un Ohonyn Nhw.

 

Y ffaith amdani yw fy mod i'n disgwyl i gyflwynwyr S4C a Radio Cymru, o soffa Heno i raglenni plant a stiwdios newyddion a chwaraeon feddu ar Gymraeg clir a chywir. Wedi'r cwbl, mae rhan helaeth ohonyn nhw'n sgolorion Cymraeg, er bod ambell un heb gwblhau'i gwrs gan elwa ar rwydwaith teuluol yn lle hynny. Felly hefyd cyfranwyr Cymru Fyw, Golwg360 a'n misolion ni. Weithiau, mae rhywun yn clywed neu'n darllen penawdau neu gyfieithiad ciami o'r Saesneg ac yn meddwl "lle ddiawl mae'r golygydd?" Gwallau bach cyffredin fel camddefnydd o'r "national" Saesneg mewn teitlau fel "Yswiriant Cenedlaethol", "Swyddfa Ystadegau Cenedlaethol", y "Gwasanaeth Iechyd Cenedlaethol" pan mai 'Gwladol' sy'n gywir yn cyd-destun hwnnw. Sdim esgus i weithwyr proffesiynol y wasg a'r cyfryngau Cymraeg. Plis plis dysgwch o'ch camgymeriadau, ewch ar gyrsiau gloywi a defnyddio canllawiau bach hanfodol fel 'Pa Arddodiad?' D Geraint Lewis. 

Dw i am fynd i guddiad rhag sgrechfeydd "plismon iaith" rwan.

Roedd rhifyn o Beti a’i Phobl hefyd yn codi calon, wrth inni glywed sgwrs gyda Grant Peisley, hyrwyddwr ynni cymunedol sydd wedi ffeirio swbwrbia Sydney am Landwrog a meistroli’r Gymraeg. O! am allu potelu brwdfrydedd Grant at ei wlad a’i iaith fabwysiedig, a rhoi joch ohono i sawl Dic Siôn Dafydd sydd wedi’u geni a’u magu yma. Rhaglen, gyda llaw, a oedd yn rhan o wythnos #DathluDysguCymraeg Radio Cymru gyda siaradwyr newydd yn cyfrannu at sioeau dyddiol yr orsaf. Uchafbwynt arall oedd cyfres Cymry Newydd y Cyfnod Clo gyda Beca Brown yn holi’r dysgwyr ysbrydoledig hynny sy’n ymroi i adfywio iaith yr aelwyd neu bellach yn diwtoriaid eu hunain fel Neil Wyn Jones o Gilgwri. Roedd stori Siân Harkin o ardal Pontypridd yn un go emosiynol ac orgyfarwydd i lawer o deuluoedd yr hen gymoedd diwydiannol, gyda rhieni Cymraeg heb drosglwyddo’r iaith i’w plant fel chwiw yr oes. Roedd clywed Siân yn sôn am yr ymdeimlad o “golled” a’i phenderfyniad i anfon ei phlant ei hun i ysgol Gymraeg er mwyn peidio â chyfrannu at ddirywiad yr iaith, wir yn cyffwrdd rhywun. Uchafbwynt arall oedd clywed Dei Tomos yn holi tri siaradwr rhugl o'r Almaen sydd wedi ymgartrefu yma yng Nghymru ac yn cyfrannu'n llawn at fywyd diwylliannol ein cenedl. Ac yn meddu ar basport Almaenaidd/yr UE mae'n siwr. Gwyn eu byd.

Diolch fil iddyn nhw a phob Cymro a Chymraes newydd o fa’ma i Hemisffer y De.

Aussie! Aussie! Aussie!

 

Dyna Hwyl!

Wele’n gwawrio dydd i’w gofio. Dydd “Amser am Newid” ein gorsaf radio-trio-plesio-pawb genedlaethol ni. Roedd rhaglen Dewi Llwyd yn ei briod le arferol, diolch i’r drefn, gan dafoli straeon papurau Sul Prydain ac ambell fensh i’r Cymro a Golwg, gan sbario sawl puntan a thrip i Spar Llandaf i mi. Mae slot adolygiadau Sioned Williams, Catrin Beard, Elinor Reynolds a Lowri Cooke wastad yn plesio hefyd, gydag adolygwyr Cymraeg mor brin. Yna awr a hanner hiraethus Richard Rees i ffans cerddoriaeth y saithdegau ''mlaen. Doeddwn i ddim yn wrandäwr brwd ar y Sadyrnau heb son am rŵan, felly omnibws The Archers i mi bob gafal wrth baratoi cinio Sul. Neu frecwast hwyr o wy ar dost, panad, parasetemols a pheint o ddŵr go iawn. Ie, pensiwnîar o sioe sebon dyddiol Radio 4 sy’n gymysg ryfedd ond difyr o straeon am fagu ieir maes, agoriad swyddogol y neuadd bentref newydd gan Anneka Rice, parlwr godro robotig Brookfield Farm, a stori ddirdynnol cam-drin domestig rhwng Rob a Helen feichiog sydd wedi cipio’r penawdau a gwylltio’r gynulleidfa am ddod ag elfennau Eastenders i Ambridge. Mae slot newydd Beti George yn golygu y gallai ganolbwyntio ar fisdimanars Middle England cyn ymlacio am hanner dydd yng nghwmni’r holwraig tan gamp o Goed-y-bryn. Pnawn tawel wedyn - gydag ymddiheuriadau i Hywel Gwynfryn, yna dychwelyd at y weiarles am bump i fwynhau Stiwdio Nia Roberts a Dei Tomos a’i westeion tan saith yr hwyr.

Dw i dal wedi pwdu efo Betsan Powys am gael gwared ar Sesiwn Fach. Ond, mae’n ymddangos mai’r prinder gwrandawyr oedd y bai hefyd. 

 

@DylWynWil @9Bach @mamwlad @BBCRadioCymru @CalanFolk Diolch am ddwud! Er mae'n debyg mai nifer gwrandawyr sy'n gyfrifolam y fwyell #siomedig

— Idris M Jones (@IdrisMJones) March 22, 2016

Damia chi. Ar y llaw arall, oes rhywun yn gwybod faint yn union sy’n gwrando ar raglenni unigol yr orsaf? 'Da ni’n clywed am niferoedd io-io Radio Cymru’n gyffredinol gan RAJAR bob hyn a hyn, ond byth ffigurau penodol Tommo neu Ganiadaeth y Cysegr. Oni ddylen ni, dalwyr ffyddlon y drwydded, gael gwybod hyn yn gyson, fel maen nhw’n ei wneud ar gyfer sioe frecwast Chris Evans Radio 2 neu John Humphreys a Today Radio 4?  Yn dywed y Cynulliad Mici Mows, mwy o "dryloywder" (ych!) plîs BBC Cymru.

Felly, mae’r amserlen newydd yma i aros. Efo cryn bwyslais ar un peth mae’n ymddangos. Cewch “hwyl, chwerthin a thynnu coes” gyda Tudur Owen, “joio” oedd allweddair rhaglen Ifan Evans pnawn ddoe, ac mae Aled Huws “codi gwên a chadw cwmni... dysgu am y byd a’r bobl gyda ffrindia hen a newydd a chael hwyl wrth neud hynny” am 8.30 bob bore’r wythnos. A sdim angen dweud beth ydi nod Sŵn Mawr y Prynhawn. Elen Pencwm, gyda llaw, oedd yn cadw sedd Tommo yn gynnes wythnos diwethaf wrth i mi daclo’n ffordd drol genedlaethol. Rhaglen arall efo gorbwyslais ar hwyl a sbri a joio a chwerthin a jôcs gan un plentyn ar ôl y llall. Afraid dweud i mi switsio drosodd i Afternoon Edition Radio 5 Live, er gwaetha’r signal dychrynllyd ger Llanbryn-mair.

Y cyfan yn f’atgoffa i o sgets wych ‘Dyna Hwyl!’ am raglen blant hynod naff a dros ben llestri o ffug hwyliog o’r 70au, yn llawn ensyniadau rhywiol a wigs Hywel Pop yn y gyfres gomedi Mawr gydag Iwan John, Tudur Owen, ac – ie – Elen Pencwm. 

Gwyl y cofio a'r streicio

 

Faint o deledu mae rhywun yn ei wylio mewn gwirionedd dros brysurdeb a bedlam y Dolig? Ar ôl cael gorddos o sbrowts a mins peis (ddim gyda’i gilydd), rydach chi’n barod i sodro’ch hun ar y soffa i wylio’r rhaglenni a farciwyd yn y Radio Times. Ond erbyn yr hwyr, mae cloc y corff ar chwâl ac rydych chi’n chwyrnu erbyn y credits agoriadol, cyn deffro teirawr wedyn i weld mam sobor-fel-sant yn crïo chwerthin i Mrs Browns Boys, cyfres gomedi am Wyddel mewn cwrls a bronnau g’neud, ac un o lwyddiannau mwya’r BBC dros y gwyliau a ddenodd 11 miliwn o wylwyr. Efallai nad ydi’r ffermwyr ifanc mor bell ohoni wedi’r cwbl.

Fel arfer, mae’r Ffilm Fawr Gymraeg yn hollol hanfodol ar gyfer yr ŵyl, ond dwi’n ama mod i’n dderyn prin ymhlith teulu a chydnabod eleni. Roedd sawl un wedi gwylio deg munud o Pianissimo cyn rhoi’r gorau iddi, eraill heb eu hargyhoeddi gan yr hysbysebion. Doeddwn i ddim yn gwbl gyfforddus i ddechrau chwaith, wrth ofni beth oedd cymhelliant pianwr y fflat uchaf a ddenai chwilfrydedd Ela’r ferch ddeg oed yn y fflat isaf. Ond dyna union fwriad Ceri Elen yr awdures a Tim Lyn y cyfarwyddwr mae’n debyg, wrth chwarae ar ein rhagfarnau a’n rhagdybiaethau sinistr ofnus ni, yn union fel ymateb dros ben llestri ei mam (Nia Roberts) a’i thad yn arbennig (Huw Garmon) i’r berthynas gudd hon. Yr hyn a gafwyd yn y diwedd oedd ffilm fach emosiynol a hynod deimladwy am broblemau cyfathrebu, colled a galar, a gallu arbennig cerddoriaeth i leddfu hynny.

Rhois gynnig ar aduniad Noson yng Nghwmni Dewi Pws hefyd tra’r oedd gweddill y byd yn lolian ar Downton Abbey, gan fod gen i gof plentyn o fopio ar ddywediadau (“blydi statig!”) a setiau sigledig 66 Chemical Gardens yn Torri Gwynt. Nhw oedd uchafbwynt y rhaglen arbennig hon hefyd, ond roedd ambell sgetsh fel ‘Crefft yr actor’ yn teimlo fel ymgais i lenwi’r awr. A beth coblyn sydd wedi digwydd i fwng euraidd Ricky Hoyw, neu ‘H’ bellach mewn wig du Arfon Haynes a lliw haul potel, ond sy’n dal i ganu fersiynau echrydus google translate o “glasuron” fel ‘Gwyrdd Gwyrdd Gwair Tŷ Ni’ a ‘Rudolph y Coch Nabod Glaw Drud’. Dychan gwych a deifiol o’r Gymru bei-ling heddiw.

Tybed a glywn ni ‘gampweithiau’ Ricky H ar Radio Cymru, fel Wagner, Geraint Griffiths, Tydi a Roddaist, Il Divo, Cerys yn Saesneg a Katherine Jenkins yn Gymraeg ar ddechrau 2013? Mae streic Eos wedi gadael bwlch enfawr yn amserlen gorsaf sy’n cael ei thrin fel un rhanbarthol gan y Gorfforaeth yn Llundain. Mae’n siŵr bod bosys Llandaf yn falch o’r holl gemau rygbi a phêl-droed byw i lenwi’r cwota 12 awr dros y Calan, ond ers hynny, tocio C2 ac ail-bobi rhaglenni’r bore fin nos ydi’r ateb. Siawns bod yna lwythi o ddramâu da yn archifau’r orsaf sy’n haeddu gweld golau dydd eto, yn hytrach nag ailddarlledu adolygiadau o bapurau a rhaglenni teledu Saesneg y dydd gan Caryl a Dafydd/Daniel…

Bu’n gyfnod o gofio hefyd, gyda dwy raglen arbennig am fawrion byd y campau. Un o olygfeydd mwyaf cofiadwy Grav: ’Sdim Cywilydd mewn Llefain oedd Ray Gravelle y Cymro yn camu dan deimlad i lwyfan Eisteddfod yr Urdd Sir Gâr 2007 yn ei dei Owain Glyndŵr a thrênyrs draig goch, a’i gariad tuag at Mari, Manon a Gwenan ei “dair arwres”. Doedd gan gyfranwyr Garry Speed: Arwr Cymru, fel Gordon Strachan, Osian Roberts, Mark Aizlewood a Howard Wilkinson ddim ofn cyfaddef iddynt grio chwaith ar ôl clywed am hunanladdiad rheolwr y tîm pêl-droed cenedlaethol. Dechreuodd pob atgof gyda’r diwrnod ofnadwy hwnnw pan glywon nhw’r newyddion dros y ffôn, cyn mynd ymlaen i ddangos clipiau o’r hogyn bach o Mancot, Sir y Fflint, aeth ymlaen i ennill parch a chalonnau’r byd pêl-droed ledled gwledydd Prydain a’r byd. Clywais am sawl un a wylodd wrth i’r actores Mair Rowlands arllwys ei chalon ar Beti a’i Phobl hefyd, wrth iddi gofio’n ddewr a gonest am farwolaeth ei mab Mathew a hithau ar ganol ffilmio trydedd gyfres o Teulu. Rhifyn arbennig iawn o gyfres anhepgor ein gorsaf radio genedlaethol.

 

Pedair wal Geltaidd

Prinder halen! Ffyrdd ar gau! Silffoedd siopau gwag! Oerach na’r Arctig! Disgyblion yn methu sefyll arholiadau! Jonathan Ross yn gadael y Bîb! Perygl i gyflenwadau nwy! Ydy, mae’r wasg a’r cyfryngau yn eu helfen yng nghanol hysteria’r rhew a’r eira mawr, ac yn pledu panig o bob cwr. Roedd darllenwyr newyddion pe baent wedi’u gorchymyn i switsio i’w stumiau mwyaf syber wrth adrodd am y diweddaraf o’r byd mawr gwyn. Diawch, roedd hyd yn oed Garry Owen yn chwerthin llai na’r arfer. Roeddwn i’n deffro am saith i glywed criw’r Post Cyntaf yn adrodd rhestr ysgolion y de oedd ar gau, ac yn gadael y tŷ awr yn ddiweddarach i restr ddi-baid ysgolion siroedd Fflint a Dinbych. O leiaf chlywson ddim mwy am faniffesto etholiadol David Cameron. Cefais fy nghorddi droeon gan ddarllenwyr newyddion mympwyol y BBC, a oedd yn mynnu dweud Sir Gaer am Cheshire yn hytrach na Swydd am shires traddodiadol Lloegr. Swydd Gaer dros y ffin, a Shir Gâr am y gorllewin gwyllt. Dyn â ŵyr beth oedd barn y diweddar Athro Hywel Teifi Edwards am safon Radio Cymru'r dyddiau hyn, ond cafwyd teyrngedau hyfryd iddo gan yr orsaf dros y Sul - rhwng ailddarllediad o’i gyfweliad gyda’r dihafal Beti George ar Beti a’i Phobol o faes Prifwyl Llanrwst 1989, ac atgofion melys Dei Tomos a’i westeion cyn ailddarlledu ei ddarlith olaf o’r Bala y llynedd. Bydd chwith mawr heb ei gyfraniadau byrlymus i raglenni eisteddfodau’r dyfodol.

"Yec'hed Mat!"

Gyda'r gaea'n dal i frathu, mae’n naturiol meddwl am wyliau mewn gwledydd pell a phoeth. Neu ychydig yn nes adref, yn y dyddiau darbodus sydd ohoni. A dyna’r syniad y tu ôl i Tocyn, cyfres newydd sbon “sydd yn cynnig syniadau di-ri am wyliau difyr a fforddiadwy yn y rhanbarthau Celtaidd” yn ôl broliant y wefan. Dros yr unarddeg nos Fercher nesaf, bydd Aled Sam ac Alex Jones yn crwydro’r Alban, Iwerddon, Ynys Manaw a Chymru fach drosom ni. Y gyrchfan gyntaf oedd Llydaw, gwlad sydd wastad yn fy swyno wrth wrando ar Meic Stevens yn crwydro ar hyd Rue St Michel a Douarnenez. Yn anffodus, ni lwyddodd y rhaglen i’m sbarduno i ddal fferi yn y gwanwyn. Roedd Aled ac Alex yn mwynhau’u hunain gymaint nes anghofio amdanom ni’r gwylwyr gartref. Do, fe gawsom gipolwg sydyn iawn ar strydoedd culion godidog St Malo a Dinan, ond fe welsom llawer iawn mwy o Alex ym marchogaeth, Aled yn helpu i fwydo moch, a’r ddau yn cadw reiat mewn ysgol goginio. Roedd gormod o stamp y chwaer-gyfres, 04 Wal: Gwestai’r Byd, ar hon wrth i Aled Sam ein tywys o gwmpas y gîte ar fferm Bell Vue. A heb rifau ffôn na gwefannau defnyddiol ar ddiwedd y rhaglen na’r wefan, doedd dim modd cael rhagor o fanylion am y llefydd dan sylw.

Efallai ’mod i’n dal i hiraethu am ddyddiau Pacio…