Gower a Phenfro

Dwi’n bwriadu bachu’r sgidia cerdded a’r babell yr hydref hwn, a’i gwadnu hi am y gorllewin pan fo llwybrau a thraethau Sir Benfro’n wacach a brafiach nag adeg gwyliau’r ysgolion. Medda fo, wrth i’r glaw chwipio yn erbyn ffenestri’r tŷ acw a hyrddio dros 400 o adar drycin Manaw yn gaeth ar glogwyni Niwgwl yn lle’r Ariannin. Ond am y tro, mi wneith cyfres newydd nos Lun y tro - Llwybr yr Arfordir, sy’n bwrw golwg ar gyfoeth archeolegol, daearegol, byd natur a dynol y gornel fawr hon o Gymru. A thra mai cyd-slotiwr tafarn Porthgain fydd fy nghyd-deithiwr i, mae’r awdur a’r darlledwr Jon Gower yn cael cwmni’r naturiaethwraig Elinor Gwynn a’r ysgolhaig Damien Walford Davies. Ac mi fydd bwrdd croeso’r sir wrth ei fodd, wrth i’r awyrluniau agoriadol ddangos yr arfordir ar ei gorau dan haul. Beth bynnag ydi hwnnw’r dyddiau hyn.

Bydd Jon Gower a’i westeion yn rhoi sylw i’r llwybr 186 milltir o Lanrhath yn y de Seisnig, i Landudoch yn y gogledd Cymreiciach. ‘Amroth’ ydi Llanrhath, gyda llaw, fel y dysgais yn y pum munud agoriadol. Rhywbeth arall a ddysgais oedd bod y cyflwynwyr wedi cael dillad a sgidia swanc gan gwmni awyr agored nid anenwog o Borthmadog - dyna pam welsom ni’r neges “Gosod cynnyrch/Product placement” ar y sgrin mae’n debyg. Mae unrhyw beth sy’n hybu coffrau’r Sianel yn iawn gen i. Cyn belled nad yw’r cyflwynwyr yn mynd dros ben llestri efo bocsys siocled Pemberton yn nes ymlaen yn y gyfres.

Dinbych-y-pysgod gafodd y rhan fwyaf o’r sylw yn yr hanner cyntaf, fel prif dref glan môr y sir a chyrchfan tripiau ysgol Sul Jon Gower pum mlwydd oed ymlaen. Mae adeiladau Sioraidd, lliw pastel, eiconig y dref yn hen gyfarwydd i’r gweddill ohonom ac yn destun cyfres ddogfen ar BBC Wales ar hyn o bryd hefyd. Roedd cilfachau mwy dieithr y sir yn ail hanner y rhaglen yn fwy diddorol, yn enwedig ymweliad Damien Walford Davies â Gumfreston â’i thair ffynnon sanctaidd a ddenai’r pererinion ers talwm - o fynaich y chweched ganrif i grachach Oes Fictoria. Difyr clywed mai porthladd bach ffyniannus oedd hon ar un adeg cyn i’r afon gael ei dargyfeirio a chreu “mieri lle bu masnach”. Ac roedd Elinor Gwynn wedi dotio efo’r llwybrau natur lleol, gan ddangos planhigion llesol fel y llwylys a ddefnyddiwyd gan forwyr fel dos o fitamin C at y llwg neu’r sgyrfi.

Cawsom wledd i’r llygaid diolch i waith camera Garry Wakeham, rhwng yr eithin melyn llachar yn erbyn glesni’r môr a’r fuwch goch gota dryloyw ar ddeilen werdd.

Lle mae’r hen babell ’na eto…?


Llwybr yr Arfordir, S4C, 9 o’r gloch nos Lun
Tenby 24/7, BBC1 Wales, 7.30 nos Lun

Myddfai, middle-england

Anghofiwch am Jeremy Clarksons a Roger ‘iaith mwncwns’ Lewis y byd. Mae cangen Llandaf o’r Gorfforaeth Ddarlledu Brydeinig wedi cythruddo byd twitter, academia a Chymdeithas yr Iaith am ddarlledu rhaglen nawddoglyd uffernol nos Fercher diwethaf. Village SOS sy’n cael y bai, cyfres sy’n adrodd “stori ysbrydoledig” am chwe chymuned ledled Prydain a gafodd arian loteri i adfywio wedi blynyddoedd o ddiboblogi a cholli gwasanaethau. A’r cyflwynydd ydi’r Sarah Beeny fronnog sydd â’i bryd ar achub pentrefi cyfan ar ôl cynghori pobl lawn mor ddi-glem i uwchraddio’u cartrefi yn Property Ladder am flynyddoedd. Tsiampion, digon teg. Ond yr argraff ges i oedd cyfres sy’n hedfan ‘arbenigwyr’ o’r tu allan i ddweud wrth y brodorion sut i fyw eu bywydau.

Toedd pum munud cynta’r rhaglen ddim help, wrth i Ms Beeny gyfeirio’n siwgwrllyd o sentimental at “the great British countryside” a’r “green and pleasant land” ar drai, yn gefndir i awyrlun The Vicar of Dibley. Roedd hyn yn fwy poenus o ddeall mai Myddfai ger Llanymddyfri, yn un o siroedd Cymreicia’r wlad, oedd canolbwynt y rhaglen. Ac i gyfeiliant côr meibion (ticio’r bocsys ar restr cliché BBC Wales i weddill Prydain), clywsom Ms Beeny yn rhestru gwendidau Myddfai - dim siop, ysgol na thafarn, dim rhagolygon swyddi heblaw ffermio, 35% o’r cartrefi lleol yn dai haf, a phoblogaeth o 82 â chyfartaledd oedran o 47. Chlywyd ’run smic am iaith gynhenid y pentref, a dim ond rhyw “lake above the village” oedd Llyn y Fan Fach. Ond dechreuodd Ms Beeny a’r gerddoriaeth gefndir gyffroi’n lân wrth gyfeirio at y bwriad i droi’r hen neuadd preffab “quaint”, yn ganolfan amlbwrpas gyda llwyfan perfformio, siop i werthu crefftau lleol, a chyfle i’r ymwelwyr weld arddangosfa o hanes a chwedlau’r fro dros baned o de llysieuol “Ceredwen’s Brew” (sic) neu “Llyn y Fantastic” yn y caffi. Ac i goroni’r cyfan - a dyma a gododd gwrychyn llawer ynglŷn â’r rhaglen - cafodd cynghorydd Torïaid o Thanet, Caint, ei phenodi i lywio’r gwaith ar ran y brodorion di-glem. Rhaid nodi, fodd bynnag, nad syniad y Bîb oedd hyn, ac mai un o amodau’r cymorth grant oedd bod rhaid i’r pentref gael cymorth arbenigol o’r tu allan. Ond roedd agwedd y Cynghorydd Jo Gideon a’r trosleisydd Beeny yn gywilyddus wrth gyfeirio at bwysigrwydd sefydlu ‘brand Myddfai’ i ddenu pobl a phres i’r ardal, a’r lein ganlynol yn gwneud i mi ferwi: “Jo’s plan to develop a village brand is going to be especially tough, given that here in Myddfai (ciw rholio llygaid a cherddoriaeth ukelele hambons twp), branding is something that farmers do to their sheep” a “They don’t yet see it, because they don’t quiet understand what branding is…”

Mi wn yn iawn fod yna deuluoedd ifanc Cymraeg yn byw yn yr ardal, yn wir, fe’u gwelais ar y sgrin ar noson ola’r hen neuadd gondemniedig. Pam o pam felly na chlywsom bwt ganddyn nhw, gydag isdeitlau Saesneg ar y sgrin, yn lle safbwyntiau hanner dwsin o Toms a Barbaras The Good Life sydd wedi ymddeol yno?

Da iawn BBC Wales am un o’r portreadau mwyaf unochrog erioed o fywyd pentref gwledig yng Nghymru. Ac am godi ’mhwysau gwaed i lefel folcanig

Gwylio ar lawr gwlad

Mi fentrodd cyfaill y Cymry Cymraeg dros y ffin wythnos diwethaf. Dim ond cyn belled â Chasnewydd, cofiwch chi, fel bod ganddo un droed ar Bont Hafren rhag ofn i gwynwrs Cymdeithas yr Iaith ei erlid. Nod Jeremy Hunt oedd cyflwyno a thrafod ei syniadau ar gyfer sefydlu sianeli teledu lleol yn hyd at bymtheg ardal ym Mhrydain erbyn 2015. O ran Cymru, bydd trefi’r Wyddgrug, Hwlffordd a Chaerfyrddin yn gallu gwneud cais am drwydded teledu bro yn ogystal â dinasoedd Caerdydd, Abertawe a Bangor. Mantra’r Bonwr Hunt yw bod “awch am deledu” lleol, gydag o leiaf awr o newyddion lleol bob dydd.

Syniad Americanaidd yw hwn wrth gwrs, ac mae gan ddinas gyfatebol Bangor yn nhalaith Maine, UDA, bedair sianel deledu leol - gan gynnwys sianel WLBZ Bangor sydd ar waith ers 1952. A bod yn realistig, dim ond cais Caerdydd sy’n debyg o ddwyn ffrwyth, gyda sianel y brifddinas yn debygol o gyrraedd 500,000 o gartrefi o Ben-y-bont i Gasnewydd. S4/Kaaardiff tybed? Bydd £40 miliwn o drwydded y BBC ar gael i roi’r sianeli bro ar ben ffordd, ond ar ôl hynny, pawb drosto’i hun fydd hi. Ac mewn cyfnod pan fo papurau newydd yn colli hysbysebion fel slecs, a’r dirwasgiad yn para’n hirach na saga’r Cae Ras, mae’n anodd gweld o ble y daw’r arian i gynnal y mân-sianeli newydd hyn.

Byddai’n llawer rheitiach inni gael gwasanaeth band-eang neu Freeview call ym mhob cwr o Gymru’n gyntaf, neu ddefnyddio’r arian hwn i gryfhau S4C, BBC ac ITV yng Nghymru. Mae’n rhyfedd fod Jeremy Hunt yn hyrwyddo’r syniad hwn nawr, ac yntau wedi rhoi’r farwol fis Mehefin diwethaf i gynllun newyddion peilot Wales Live gan gonsortiwm Ulster TV a NWN Media Cyf, ar ITV Wales. Mewn byd delfrydol, byddai Wales Today a Wales Tonight yn rhaglenni tri chwarter awr o hyd, gyda’r hanner awr cynta’ yn canolbwyntio ar newyddion cenedlaethol Cymru, a’r chwarter awr olaf yn adrodd straeon o ddiddordeb mwy ‘rhanbarthol’ wedyn - yn darlledu o stiwdios prif ganolfannau sirol y wlad. Arferai Radio Cymru ddarlledu bwletinau newyddion a chwaraeon, tywydd a thraffig penodol i’r Gogledd, y Gorllewin, y Canolbarth a’r De ganol y 90au, cyn dychwelyd i’r drefn ganolig o Gaerdydd a’r byd. Ac roedd rhaglen gylchgrawn nosweithiol Heno yn tu hwnt o boblogaidd yng nghymoedd Tawe, Aman a’r Gwendraeth gan fod pwyslais arbennig ar y bröydd hynny. Diawch, roedd hyd yn oed Iestyn Garlick wedi mabwysiadu acen Cwm-twrch.

Ac am addewid Jeremy Hunt y byddai croeso i’r sianeli newydd hyn ddarlledu’n Gymraeg yn ogystal â Saesneg, wel, mae profiad Radio Ceredigion yn awgrymu fel arall…

Hydref ffrwythlon

Mae'n hwyr glas i’r haf ddarfod. Dwi wedi hen bwdu hefo ’nhymor pen-blwydd, wrth i’r barbeciw rydu yng nghornel yr ardd a gwerth hanner can punt o flodau patio yn sbïo’n soeglyd arna i. Mae hyd yn oed y gwlithod wedi rhoi’r gorau i besgi ar y begonias. Roeddwn i ’di laru gweld Morgan a Mari o ryw sioe neu ŵyl bwygilydd ar S4C, ac wedi diflasu efo gohebwyr Radio Cymru yn darlledu o garnifal Llanbedinodyns y byd bob pnawn Sadwrn. Rhowch i mi dymor Dysgub y Dail unrhyw bryd. Cyn belled â’n bod yn cael rhywfaint o haul i fynd am dro, hynny yw. Mae S4C eisoes wedi dangos hysbyseb sy’n cynnig blas ar arlwy ac adloniant yr hydref, i’n cadw’n ddiddig o flaen tân wrth iddi nosi’n gynnar. Er nad ydi sbloets newydd Only Men Aloud na Ruddy-ann, sori, Rhydian yn debygol o’m denu i'n bersonol, maen nhw’n siŵr o saethu i frig siart y gwylwyr gan blesio’r pen bandits a chynulleidfaoedd anrhaddodiadol y Sianel. Mae dau hen ffefryn eisoes yn eu holau, sef Straeon Tafarn Dewi Pws - neu Bro gyda pheint - ac ail gyfres o 100 Lle gyda John Davies ac Aled Sam a’i Fiat bach coch. Mae hon eisoes wedi codi’r awydd ynof i deithio i Bennant Melangell wrth droed anghysbell y Berwyn, ac mae’r gwaith camera bron cystal â champweithiau ffotograffig Marian Delyth. Cyfres addawol arall i hen grwydryn fel fi ydi Llwybr yr Arfordir dan arweiniad yr awdur Jon Gower yn Sir Benfro. Ac mae Byw yn ôl y papur newydd yn siŵr o godi gwên, mewn cyfuniad o wersi hanes a chomedi wrth i Tudur Owen a Bethan Gwanas gadw reiat yn y 1920au.

Ond dramâu ydi ’niléit i, ac mae’n braf gweld nad ydi’r fwyell wedi taro yma eto gan fod tair cyfres newydd sbon ar y gweill. Bydd Zanzibar yn dilyn hynt a helynt naw myfyriwr sy’n gweithio mewn bar o’r un enw yn Aberystwyth dros yr haf, a Sombreros (tair rhaglen awr o hyd) yn olrhain criw o ferched pedwardegrwbath oed sy’n mynd i Mallorca i “ddarganfod eu hunain”. Ond Gwaith/Cartref sy’n hoelio’r sylw, cyfres o ddeg wedi’i gosod mewn ysgol gyfun Gymraeg yn y ddinas fawr ddrwg. Dwi eisoes wedi cael cipolwg ar y bennod gyntaf, ac mae’n argoeli’n dda iawn iawn, gyda ’sgwennu bywiog, wynebau hen a newydd, talp o hiwmor a stamp cyfarwyddo crefftus Fiction Factory. Ac oes, mae ’na bwrpas i’r ‘blaenslaes’ bondibethma, gan fod rhan gynta’r ddrama yn canolbwyntio ar ddigwyddiadau’r ysgol, a’r ail hanner wedi’i neilltuo i fywyd cartref a chymdeithasol yr athrawon brith.

Ac os ydi nos Sadwrn adra’n codi ofn arnoch, rhwng X Factor a’r uffern a elwir Ar Gamera, na phoener. Bydd Sarah Lund, Ditectif Arolygydd enwocaf Denmarc, yn ei hôl i achub eich noson mewn achos a chyfres newydd o Forbrydelsen (The Killing) ar BBC Four.

Ydy, mae’n hwyr glas i’r hydref gyrraedd.