Dan glo

Gydag ailddarllediadau’n bla ar S4C ddiwedd Awst, rhaid troi at gyfryngau eraill am adloniant. Os ‘adloniant’ hefyd, achos dw i newydd orffen sglaffio (be ’di binge yn Gymraeg ’dwch?) cyfres frawychus pedair pennod ar Netflix, yn seiliedig ar ddigwyddiad go iawn. Drama ddogfen When they see us, yn olrhain ymosodiad treisgar ar fenyw ifanc yn Central Park Efrog Newydd 1989, a bywyd a theuluoedd y pum llanc ifanc du a Latino a gyhuddwyd ar gam wedyn. Pedair ar ddeg oedd yr ifanca, cerddor ifanc dawnus yn lle anghywir ar yr adeg anghywir, ac roedd y golygfeydd o’r ditectifs yn ei waldio’n gorfforol a geiriol, yn boenus drybeilig. Felly hefyd hysteria’r wasg a’r dyn busnes croenwyn oedd yn galw am ailgyflwyno’r gosb eithaf i’r dalaith. Meddai un o’r mamau wrth wylio’r dyn yn poeri’i wenwyn ar y bocs:

“They need to keep that bigot off TV...Don’t worry about it... His 15 minutes almost up”

Donald Trump oedd hwnnw.

Achos lawn mor anghredadwy, a thipyn nes adref, ydi testun podlediad Shreds y BBC - cyfres ddogfen a’m gadawodd yn fud nes dagrau bron, dros dair pennod ar ddeg.

Hanes lled-gyfarwydd am bump a garcharwyd ar gam am lofruddio Lynette White yn nociau Caerdydd, ar noson San Ffolant 1988 – pum dyn du, er mai llun o ‘distinctive white man’ gafodd ei blastro dros bapurau newydd a Crimewatch y cyfnod. Mewn gwirionedd, roeddwn i’n hollol anwybodus o'r hanes a ddaeth yn fyw diolch i waith ymchwil trylwyr y newyddiadurwraig Ceri Jackson – yn gymysg o gyfweliadau â’r rhai a arestiwyd, eu teuluoedd, cyfreithwyr, ditectifs Heddlu’r De, bwletinau newyddion a Panorama. Mae’r creithiau yno o hyd, sawl bywyd yn rhacs a chymuned glos Butetown wedi newid am byth. Sobor o beth oedd gweld John Actie wedi torri mewn sesiwn drafod adeg Cwpan y Byd Digartref Caerdydd fis diwethaf. Gobeithio’n wir y daw cyllid ffilm i’r fei er mwyn rhannu’r cywilydd cyfoes hwn â chynulleidfaoedd ehangach.

Roedd rhaglen ddogfen Radio Cymru yn ddiniwed, bron yn ddiddychymyg ei steil mewn cymhariaeth. Yn syml, atgofion pedair aeth i’r Carchar dros yr iaith yn y 1970au, wedi’u plethu â chaneuon protest Chwyldro a Dafydd Iwan. Serch y boen “fel rhwyg corfforol” o orfod gadael eu plant bach adref, a'r gwaharddiad ar siarad a llythyru’n Gymraeg, soniodd llawer am gydgarcharorion “digon ffeind” a “neis iawn”.  Y syndod mwyaf oedd y cyfeiriad at “lais hyfryd” y llofrudd plant Myra Hindley fu’n rhan o chwechawd canu Holloway hefo Enfys Llwyd a Meinir Francis. Ac er gwaethaf tristwch Angharad Tomos am y to ifanc newydd sy’n cymryd S4C mor ganiataol (nid bod Aur y Noson Lawen yn helpu’r achos), roedd hi’n teimlo’n fwy gobeithiol bellach o weld Prydain “yn dadfeilio”, a Chymru’n annibynnol.

Testun rhaglen ddogfen arall, heb os.

·         When They See Us Netflix

·         Shreds: murder in the dock BBC Sounds

      Carchar dros yr iaith Radio Cymru a BBC Sounds

Gŵyl goll

Crafu mwd y Maes o’m ’sgidia oeddwn i wrth sinc y gegin ryw noson, pan ddigwyddodd yr anffawd. Roeddwn i eisoes wedi pwdu braidd ar ôl methu â sicrhau tocyn euraidd i gig Mark Cyrff yn yr Eagles, a chael tolc nid ansylweddol i ’nghar ddyddiau ynghynt. Roedd yr uchafbwyntiau-o-uchafbwyntiau’r steddfod newydd orffen, ac S4C yn ein trosglwyddo i’r sioe gwis ddartiau. Go brin fod Leri Siôn ac Ifan Jones Williams mor desbrét â hynny am waith, gyda’r naill yn cyflwyno rhaglen bob pnawn ar Radio Wales a’r llall yn mynd O Sioe i Sioe fel rhan o’i slot yntau ar Radio Cymru. A go brin fod Oci Oci Oci! ymhlith eu huchafbwyntiau gyrfaol. Timau tai potas Bangor, Llanfechell a Llangefni oedd wrthi yn rhaglen ola’r gyfres, a byddai’n haws pe tawn i mor gocls â rhai o’r cystadleuwyr. Cefais fy nghludo’n ôl i’r nosweithiau pell hynny o gyrraedd adre’n sigledig o’r Llew Coch, panad a bechdan gaws flêr, a thanio’r teli i wylio rhywbeth rhad-a-chas ar HTV toc wedi hanner nos. Fel dwedais i, roeddwn i mewn hwyliau sorllyd.

Ac fel y soniais droeon, un o’r pethau gorau am ddarllediadau’r Brifwyl ydi Tocyn Wythnos dan law tebol Beti George. Dw i ddim yn ddewin technolegol, ond llwyddais i lawrlwytho sawl rhifyn i’r ffôn lôn er mwyn cysylltu â bluetooth y car a hwyluso’r daith droellog nôl i’r De. A sôn am ymborth. Gwledd o gyfweliadau hir a difyr efo beirniaid y prif gystadlaethau llên i sbario prynu’r Cyfansoddiadau (sori, gyhoeddwyr), teyrnged gwesteion fel Tony Schiavone i Gymreictod arbennig Llanrwst, a chlecs Karen Owen am bopeth o sioe gerdd ysgubol ‘Te yn y Grug’ i stiwardiaid parcio go anghynnas. Da chi, trowch i wefan neu ap BBC Sounds tra maen nhw’n dal yno.

Mae’r oriau dirifedi o ddarllediadau S4C a Radio Cymru yn codi cywilydd ar weddill Prydain difater a’r rhacsyn Wales on Sunday. Wedi’r cwbl, yr Eisteddfod Genedlaethol ydi darllediad awyr agored mwyaf ond dau y Bîb, ar ôl Wimbledon a Glastonbury. Byddai rhywun felly’n disgwyl i’r Gorfforaeth sicrhau gwerth am arian a dangos mwy fyth y tu hwnt i Gymru, megis darllediadau nosweithiol The One Show o Sioe FawrLlanelwedd. Yn y diwedd, cwta hanner awr gafwyd ar BBC Four yng nghwmni Jason Mohammad nos Fercher diwethaf. Medal aur felly i JM am lwyddo i gyfleu hwyl a hoen y Maes wedi bwrlwm agoriadol y prifardd Gruffudd Eifion Owen i’r “...rocking shocking floral-frocking... pan-Llanrwsting circus”. Ond roedd yr unig eitem eisteddfodol ar Front Row Radio 4, ar Awst y seithfed, wedi’i chroniclo’n ystrydebol i “...dance about rugby” gan ein Cwmni Dawns Cenedlaethol. Dyw ‘pathetig’ ddim ynddi. Cymharwch y sbloets o sylw a roddir i ŵyl Saesneg saff a chyfarwydd yr Alban ar hyn o bryd, gan gynnwys rhaglen arbennig ‘Wales at the Edinburgh Fringe’ The Review Show Radio Wales. 

Colin Paterson, Sgotyn, ydi golygydd yr orsaf honno gyda llaw.

Naw wfft iddyn nhw. Mae’r sgidia’n lanach ac yn barod am Dregaron rŵan.

Cof cenedl

Bu’n haf o ben-blwyddi arbennig. Cawsom ein boddi gan raglenni ac erthyglau i gofio dwy garreg filltir nodedig yn hanes Cymru a’r bydysawd - hanner canrif ers coroni tywysog o Sais drosom, a hanner canrif ers i ddyn droedio’r lleuad.

Doedd gen i fawr o fynedd efo’r gyntaf, rhaid cyfaddef, cyn ildio a dal i fyny efo Y Bomiwr a’r Tywysog, wedi cymaint o ganmol ar twitter. Roedd y ffaith mai’r cyfarwyddwr enwog Marc Evans (House of America, Patagonia, Y Gwyll) oedd wrth y llyw yn help garw hefyd. Cawsom 50 munud o hanes helbulus, cyfarwydd y chwedegau – Tryweryn ac Aber-fan – yn ogystal ag elfennau cwbl newydd ar ffurf cyfweliadau ddoe a heddiw, a ffilmiau o’r archif. Wnai fyth stopio syfrdanu ar y clip hwnnw o bennau gwynion a phlant bach y Pafiliwn yn cymeradwyo Carlo i’r carn, tra’r oedd eraill yn waldio myfyrwyr â’u hymbarels am feiddio protestio yn erbyn y cyw dywysog yn Eisteddfod yr Urdd Aberystwyth 1969. Difyr oedd clywed am nerfusrwydd y Blaid Lafur ar y pryd yn sgil poblogrwydd Gwynfor Evans a’r cenedlaetholwyr, ac a welai’r arwisgiad fel “yr arf dactegol berffaith er mwyn adennill tir”.

Ac wele glipiau o’r taeogwr tan gamp George Thomas wrth i’r rhyfel dros yr arwisgiad boethi. A’r rhyfel hwnnw oedd elfennau mwyaf newydd ac ysgytwol y saga i mi, gyda Mudiad Amddiffyn Cymru yn gosod nifer o fân fomiau ledled y wlad - o argae newydd Clywedog, i’r Deml Heddwch a’r Swyddfa Gymreig yn y brifddinas. Fe wyddai llawer ohonom am ladd dau o aelodau MAC yn Abergele noswyl yr arwisgo, ond faint oedd yn ymwybodol o’r bachgen deg oed o Loegr a gollodd ei goes ar ôl cicio dyfais ffrwydrol, tra ar wyliau yng Nghaernarfon? Ys dywed yr adroddwr Richard Lynch ar y diwedd, wrth i’r camera ffocysu ar John Jenkins 86 oed, a garcharwyd am ddeng mlynedd yn sgil y bomio “...mae’n cofio popeth, hyd yn oed os yw hanes wedi’i anghofio e”. A dyna ddagrau’n system addysg ni. Y ffaith fod y bennod gyfoes gythryblus hon yn hanes ein cenedl mor ddi-sôn-amdani. Gobeithio y bydd y ffilm werthfawr hon yn rhan o faes llafur cwricwlwm newydd bondigrybwyll Kirsty Williams.

Felly hefyd Tudur Owen: O Fôn i’r Lleuad, rhaglen arall a grisialodd ein cwricwlwm ffaeledig i’r dim. Hanes rhyfeddol Tecwyn Roberts (1925-1988), “arwr tawel” a aned ar dyddyn heb na ddŵr na thrydan ond a aeth ymlaen i serennu fel prif beiriannydd a sylfaenydd canolfan NASA Houston. Siŵr braidd y byddai’r Bîb a’r betws wedi clywed amdano petai’n frodor o Leamington Spa yn lle Llanddaniel Fab. A gresyn nad oes unrhyw dâp ohono’n siarad Cymraeg pan gafodd ei holi gan ohebydd ifanc o’r enw Gwyn Llywelyn, yn fuan wedi’r alldaith fawr i’r lloer. Ond yn sgyrsiau Tudur â’i gydweithwyr yn Mission Control, daeth parch eraill at y Monwysyn angof hwn i’r byw.

Yng ngeiriau George “Astronaut Maker” Abbey, “the people of Wales ought to take pride in that”.

Diolch i dduw fod S4C, o leiaf, yn helpu i gadw’n hanes ar gof a chadw.