Uffern canu gwlad

Mae gen i rywbeth diddorol o oes yr arth a’r blaidd yn y tŷ ’cw. Mae’n hel llwch efo dwsinau o rai eraill yng nghwpwrdd y lolfa. Na, dim byd amheus, diolch yn fawr iawn. Tâp VHS o’r enw “Pop peth”, casgliad o fideos o’r gyfres deledu boblogaidd Fideo 9 a gyhoeddwyd ym 1992, gyda pherfformiadau o ‘Santa a Barbara’ gan Datblygu, ‘Ffwnci’ gan Tŷ Gwydr a’r clasur ‘Hydref yn Sacramento’ gan Ffa Coffi, ymhlith y 14 o draciau. Mae gen i frith gof o wylio rhaglen eiconig Criw Byw un noson, a chael fy nghyfareddu gan ryw flonden swynol yn canu ‘Difrycheulyd’ wrth i Marc Roberts o’r Cyrff lafarganu mewn acen Ffrengig Llanrwst. A dyna gychwyn f’obsesiwn oes gyda Catatonia a Cerys.

Ers hynny, mae’r byd pop Cymraeg wedi’i weddnewid yn llwyr - er gwaeth meddai’r gwybodusion, rhwng helynt breindaliadau pitw Radio Cymru, gigs gwag, gwerthiant CDs ar i lawr, diffyg tân ym moliau’r to ifanc, a phrinder sylw i gerddoriaeth newydd ar S4C. Mae rhaglen gerddoriaeth y ddau Huw - Stephens ac Evans - bellach wedi’i chwtogi i gyfres achlysurol Bandit yn Gigio, fel y rhaglen uchafbwyntiau o Brifwyl Wrecsam heno. Ac er mor hwyliog ydi Gofod, tydi’r gyfres bresennol ddim yn cynnwys band byw, ac mae llwyfan Wedi 3 a Wedi 7 ar fin cau, wrth i raglenni soffa-a-sgwrsio Angharad Mair wynebu’r fwyell. Diolch i’r drefn am Nodyn felly, a ddychwelodd am gyfres newydd nos Wener diwethaf dan law Elin Fflur yn ffres o’r ’Steddfod. Mae hon wedi hen ennill ei phlwyf bellach (y gyfres, nid Elin Fflur), ac yn gyfuniad da o sgwrs a pherfformiadau byw mewn lleoliadau godidog ac od ar naw weithiau. Al Lewis Band oedd dan sylw, a’r lleoliad oedd traeth a goleudy Talacre dan olau sêr. Ai fi sy’n drysu neu a oedd yna fwy o sgwrsio yn y gyfres newydd yma, a hynny ar draws y gerddoriaeth weithiau hefyd? Ac os nad oedd hynna’n ddigon drwg, neilltuwyd ail ran y rhaglen i felltith fwyaf y byd adloniant Cymraeg. Canu Gwlad. Rŵan, mae gan Wil Tân lais melfedaidd ac mae’n ymddangos yn gymeriad digon clên, ond roedd rhywbeth afreal iawn o’i weld yn galarnadu am “driog lais” a “locsyn sgwâr” Ronnie Drew yng ngorsaf dân Biwmares gerbron dyn tân, llanc llawn tatŵs ac ugain o Ferched y Wawr yn dawnsio gyda’u bagiau siopa. Fyddai Doreen Lewis byth wedi ymddangos ar Fideo 9 ugain mlynedd yn ôl. Beth am ddilyn esiampl Pethe, a chreu fersiwn arall o raglen yn slot Noson Lawen ar gyfer cenhedlaeth mam a miloedd eraill sydd wedi mopio ar y math yma o ganu - 'Nodyn Nashville' os leiciwch chi; a 'Nodyn nos Wener' i’r ifanc a’r ifanc eu hysbryd?

Bandit yn Gigio, 9 o’r gloch heno
Nodyn, 9.30 nos Wener

Y Gorfforaeth ar ei gorau

Wel dyna ni. Dôs o ddiwylliant pur drosodd am flwyddyn arall, a chyfle i fwynhau môr o Gymraeg am wythnos yn Awst – heblaw am siop y maes carafanau, faniau hufen iâ Swydd Efrog a pheiriant twll-yn-wal-y-Maes. Ac os nad oeddech chi’n un o bobl y Pethe, hen dro, oherwydd y Pafiliwn Pinc oedd popeth i’r cyfryngau Cymraeg. Ar adeg pan fo cryn amheuaeth ynghylch S4C dan adain y BBC, dyma’r Gorfforaeth ar ei gorau – o’r hen lawiau profiadol fel Hywel Gwynfryn a Nia Lloyd Jones ar y radio, i Huw Eic a Rhun ap Iorwerth ar y bocs. Er, roedd hi’n ymddangos weithiau fel petai Mr Newyddion o Fôn yn eistedd yng nghadair Pethe, wrth drin a thrafod materion y dydd gyda dau westai nosweithiol yn hytrach – clywais rhai’n beirniadu bod y gwesteion hyn yn cael gormod o lwyfan ar draul y cythrel cystadlu. Bechod na chafodd Gwilym Owen a Huw Jones, pen bandit newydd Awdurdod S4C, rannu soffa ar yr un noson. Dychmygwch y sbarcs wedyn.

I mi’n bersonol, roedd Tocyn Wythnos Radio Cymru yn rhagori ar uchafbwyntiau’r teledu, gyda Beti George yn crynhoi holl ddigwyddiadau’r dydd yng nghwmni beirdd, llenorion, cantorion ac adolygwyr gweithgareddau’r nos. A wnes i ddim sylweddoli tan wedi’r eisteddfod, fod modd gweld yn ogystal â chlywed y rhaglen ar wefan BBC Cymru. Mae gen i frith gof o’i gweld ar S4C2 yn y gorffennol, pan gafodd ei darlledu o flaen cynulleidfa frwd y Babell Lên a greodd fwy o awyrgylch i’r cyfan. Y tro hwn fodd bynnag, roedd Beti a’i phobl wedi’u gwasgu i soffa fechan ym mhabell y Bîb, a’r cyfranwyr yn camu’n llechwraidd dros ddrysfa o wifrau cyn straffaglu efo’u clustffonau a nodiadau. Un o’r uchafbwyntiau oedd gweld y gyflwynwraig yn ei dyblau wrth i Stifyn Parri refru yn erbyn cerdd dantwyr dros ben llestri. Cipolwg difyr iawn y tu ôl i lenni’r stiwdio radio. Cyfraniad rhyfedda’r wythnos, oedd y beirniad honno a gwynodd fod y clasurol yn cael cam gan S4C. Ydi hi’n gwylio’r un Sianel â mi? Go brin, rhwng cyngherddau Aberglasney, Tri Tenor Cymru, ailddarllediad o gyfres Shân Cothi nos Sadwrn a phumed darllediad o Russell Watson yn Llangollen…

Llongyfarchiadau i’r BBC am roi cyfle i Siân Lloyd - un o genod Wrecsam ac wyneb cyfarwydd Wales Today, nid pengoch y tywydd - gyflwyno straeon o’r Maes yn y Gymraeg. Chwa o awyr iach yng nghanol y myrdd o wynebau orgyfarwydd a aeth ymlaen i gyflwyno Sioe Môn: Digwyddiadau ’11 neithiwr ac echnos.

I gloi, cri o’r galon i S4C. Braf gweld rhaglenni teyrnged er cof am yr actor Stewart Whyte McEwan Jones, ond beth am y perlau diweddar? O! am gael gweld ei berfformiadau cofiadwy yn nramâu Meic Povey, o’r hen daid anhylaw yn Talcen Caled i’r cythral o ffarmwr yn Nel, ffilm gŵyl Ddewi 1990. Clasur coll yn wir.

'Craic' Cymraeg

Roedd Wrecsam yn y newyddion ymhell cyn i’r syrcas fawr ddiwylliannol lanio ar gaeau Bers Isaf. Newyddion drwg yn bennaf. Bu Cadeirydd Pwyllgor Gwaith yr Eisteddfod mewn limbo gwleidyddol am ddeufis diolch i flerwch amaturiaid y Comisiwn Etholiadol, aeth busnesau Hotel Stephanie i’r wal, a thimau’r Cae Ras bron i’r gwellt. A bore Gwener diwethaf, roedd criw condemnedig y Post Cyntaf yn croesawu’r Brifwyl hefo rhybudd am golli swyddi a gweithgareddau oherwydd y wasgfa. Pan nad oedden nhw’n rhoi wythnos o sylw i fabolgampau Llundain 2012, hynny yw.

Diolch i’r nefoedd felly, am griw gobeithiol a chadarnhaol Pobol y Ffin. Roedd y rhaglen arbennig hon o stabl Pethe yn cyflwyno bwrlwm bro’r Steddfod trwy lygaid pedwar o’r trigolion, yn fardd, ffotograffydd, athro drama ac arweinydd corau. Soniodd Aled Lewis Evans am y gwahaniaeth aruthrol yn Wrecsam ers Eisteddfod ’77 - o fod yn dref Seisnig ar y naw i un llawn bwrlwm dwyieithog heddiw. Talodd deyrnged i gyfraniad “arwrol” rhieni di-Gymraeg am anfon eu plant i ysgolion Cymraeg, ffaith a ategwyd gan Peter Davies - newydd-ddyfodiad o Gaerdydd sydd bellach yn rhoi cyfleoedd allgyrsiol i ddisgyblion Morgan Llwyd trwy gyfrwng dramâu Cymraeg. Ac mae’r ardal bellach yn “grochan o greadigrwydd”, gyda Cheryl Vaughan yn arwain côr merched y Rhos, gwaddol yr hen fwrlwm glofaol; a Llinos Griffiths, ffotograffydd ifanc sy’n tynnu lluniau swyddogol o blant ysgol a chofnodi gigs y dre fin nos. Ond mae yna ddiffyg ymwybyddiaeth anhygoel, hyd yn oed yn ardal y Clawdd. Dywedodd Llinos fod bobl “lawr y ffordd” (Caer, Lerpwl, Manceinion) yn meddwl mai Albanes yw hi, a hen ffrindiau coleg o Lundain yn syfrdanu ei bod yn ennill bywoliaeth trwy gyfrwng y Gymraeg. Efallai fod y ffin ieithyddol a diwylliannol yn llai nag a fu yn Wrecsam, ond mae’r ffin arall - difaterwch a diffyg gwybodaeth y genedl drws nesaf – mor lydan ag erioed.

Safbwyntiau lleiafrif breintiedig, dosbarth canol Cymraeg, gawson ni’n fan’na. Lleiafrif arall oedd dan sylw yn Joe a Ruby, sipsiwn Ffordd Rhuthun a chymdogion y Brifwyl. Roedd ymateb y Gwyddelod i’r Pafiliwn Pinc yn ddoniol a chalonogol, gyda Joe yn llawn brwdfrydedd am y ‘castell tylwyth teg’ yn rhoi llwyfan i bobl ifanc ddawnus, a Florie yn dweud wrth Elfed Roberts, y Prif Weithredwr, ei bod am chwifio’r ddraig goch wrth giât ei chartre’ symudol. Ond rhaglen drist a rhyfedd braidd oedd hi. Trist oherwydd y portread o unigrwydd a hiraeth dagreuol yr hen feddwyn Joe Purcell am ei gaseg wen, Ruby, ar ôl i’r cyngor lleol ei chymryd oddi arno am bori’n anghyfreithlon. Roedd llygaid y byd arnynt ym mai Mai, wedi i gamerâu cylch cyfyng Wrecsam ddal Ruby a’i meistr yn crwydro gorsaf drenau, ysbyty a thafarnau’r dre. A rhyfedd, gan mai rhaglen gwbl Saesneg oedd hi yn y bôn ar wahân i droslais Twm Morys a chaneuon Bob Delyn.

Newyddion Da

Peth rhyfedd ydi blaenoriaethau’r ’stafell newyddion. Nos Sadwrn diwethaf, roeddwn i’n gyrru trwy grombil troellog yr A470 yn Sir Frycheiniog ac yn chwilio’n daer am rywbeth amghenach na rhaglen geisiadau Saesneg a chanu gwlad Wil Morgan ar Radio Cymru. Dyma droi at fy hen ffrind ffyddlon Radio 5 Live am grynodeb o newyddion y dydd, gan ddisgwyl trafodaeth bellach ar y gyflafan yn Oslo ac ynys Utøya. Ond ow! marwolaeth Amy Whinehouse, jynci pop 27 oed a oedd yn hawlio’r prif benawdau Prydeinig, nid y 70 a mwy o Norwyiaid a laddwyd mor erchyll o ddisymwth gan un o’u cydwladwyr. Ms Winehouse oedd ail newyddion ‘pwysicaf’ Radio Cymru wasaidd drannoeth hefyd, er na fyddai gan gynulleidfa draddodiadol y Sul unrhyw glem amdani hi na’i chaneuon.

Ochneidio’n rhwystredig braidd wnes i gyda’r orsaf genedlaethol wythnos diwethaf hefyd. Aeth llond trelar o ohebwyr BBC Cymru am Lanelwedd, gan gynnwys Nia Thomas Y Post Cyntaf. A thra’r oedd miloedd ohonom yn ymlaen at ffenestr siop fawreddog y byd amaeth, roedd y BBC yn prysur bigo beiau ben bore Llun – yn amau a fydd system ddraenio newydd y Prif Gylch yn gallu dygymod â dilyw posibl, a fyddai’r ffarmwrs yn aros adra oherwydd y sefyllfa economaidd, allai’r Sioe ddygymod heb stondinau’r parciau cenedlaethol, a sut fath o groeso a gaiff Alun Davies AC, yr ‘Is/Tan/Dirprwy Weinidog Rhan-amser dros Amaeth-ond-nid-TB’ ar lan afon Gwy? Fel mae’n digwydd, cafwyd wythnos hynod lwyddiannus, gyda’r tywydd a’r traffig yn byhafio, y niferoedd gorau (226,407 o bobl) ers pum mlynedd, a stondinwyr eraill wedi bachu’r llefydd gwag. Siom i ddaroganwyr gwae’r Bîb felly.

Ganol yr wythnos wedyn, roedd Dylan Jones wrthi efo’i lwy bren arferol ar Taro’r Post wrth geisio creu helynt rhwng yr Urdd a’r Sioe Fawr, ar ôl i adolygydd papurau newydd Dafydd a Caryl awgrymu mai’r Clybiau Ffermwyr Ifanc oedd gwir fudiad ieuenctid Cymru. Chwarae teg i Rhydian Mason, a gyfaddefodd wedyn mai sylw tafod yn y boch oedd hi ar ôl noson hwyr yn y Pentre Ieuenctid. Ymateb call a rhesymol y cyfranwyr oedd bod lle i’r ddau fudiad yn y Gymry Gymraeg, ond na, roedd y Bonwr Jones yn benderfynol o ddal ati a chreu coelcerth o fatsien wlyb. Diflannodd y “stori” mor sydyn â chinio Welsh Black o flaen Dai Jones.

Gyda llaw, ai Dylan Jones fydd prif gorddwr yr orsaf ar ôl i Wythnos Gwilym Owen ddod i ben yr wythnos hon, wedi 16 mlynedd o “holi a stilio, procio a phryfocio”. Gobeithio na fydd yr hen ddarlledwr profiadol yn diflannu o’r tonfeddi am byth, ac y bydd yn dal i adolygu’r wasg Gymraeg bob dydd Gwener yn ogystal ag ymateb yn grafog i’w hoffus Sanhedrîn bob fis Awst. Ymddeoliad hapus i Mr Meldrew Môn!