Hydref Homeland

Mae gŵyl y banc olaf ond un eleni wedi mynd. Sy’n golygu un peth. Naci, nid y ffaith y bydd yr archfarchnadoedd yn llawn tinsel cyn hir - a’n gwaredo - ond bod fy hoff dymor yn prysur nesáu. Ie, tymor yr hydref a’i liwiau bendigedig, tymor troi’r clociau a thymor teledu da! Mae’r sianeli wedi hen hybu eu fersiynau nhw o wledd y Cynhaeaf. Y Bîb i gychwyn, gyda hysbysebion sy’n dal i fanteisio ar orfoledd y Jiwiblympics (“Original British Drama” a “Made in Britain”) heb anthem Mrs Windsor. Chwarae teg i’r Gorfforaeth Brydeinig, mae’n arlwy go flasus ar yr olwg gyntaf gyda llond trol o sêr rhyngwladol fel Melissa George, Gillian Anderson ac Elisabeth Moss yn serennu ochr yn ochr â’r Brits. Un o’r uchafbwyntiau, a ddarlledwyd nos Sul diwethaf ar BBC2, oedd Murder, drama unigol am ddwy chwaer yng nghanol dirgelwch y llofruddiaeth yn ninas Nottingham. Gydag un o’m hoff actorion Cymreig, Robert Pugh - dysgwr cariad@iaith ddechrau’r haf - yn chwarae rhan Ditectif Arolygydd, a Birger Larsen un o frêns cyfres Killing o Ddenmarc yn cyfarwyddo, roedd yn ddechrau da iawn i dymor dramâu o safon. Dwi’n siŵr y bydd BBC Cymru-Wales yn llawn broliant am gyfresi newydd Doctor Who ac anturiaethau ffug-Arthuraidd Merlin ym mis Medi, ond unwaith eto, mae’n uffernol o siomedig nad ydi stiwdios Porth y Rhath yn cynhyrchu drama Saesneg am y Gymru fodern yn lle cogio bod yn Holby City neu blaned Zog.

Dwi’n rhywfaint o snob dramâu’r drydedd sianel, sy’n fwy tabloid eu naws ac yn cynnwys Martin Clunes neu gyn-actor ‘Corrie’ yn y brif ran. Heb os, bydd Downton Abbey yn llwyddo i blesio’r ffyddloniaid a gwylltio’r haneswyr fel ei gilydd, ond The Scapegoat sydd wedi denu’n sylw i. Mewn addasiad teledu o nofel dywyll Daphne du Maurier, mae Matthew Rhys yn chwarae rhan dau ddyn tebyg o ran pryd a gwedd sy’n ffeirio’u bywydau yn Lloegr 1952. Pluen arall yn het yr actor o Gaerdydd, yn ogystal â’r ffaith iddo ennill y brif ran mewn drama ias a chyffro newydd The Americans am ysbïwr KGB yn America’r ’80au, ond mae’n hen bryd iddo actio mewn drama Gymraeg unwaith eto.

“Rhywbeth newydd i bawb yr hydref hwn” ydi addewid Cyhoeddwr S4C i gyfeiliant cân bop Gymraeg arall (“Ar ôl heddi” gan Fflur Dafydd) mewn hysbyseb sy’n cynnwys clipiau o’r hen fel Pobol y Cwm a Rownd a Rownd, rygbi, cystadleuaeth Fferm Ffactor a’r newydd fel ail gyfres o’r ddrama Alys a gornest goginio gyda Heledd Cynwal. Ac ambell gêm rygbi. Mae ’na gryn edrych ymlaen at ddiwrnod pen-blwydd y Sianel ar Dachwedd y cyntaf, ac er bod yna raglen arbennig o atgofion a hoff glipiau’r gwylwyr i ddod, dwi’n gobeithio y bydd Ein Sianel yn gwneud tipyn mwy o sbloets na hynny. Wedi llanast Iona a’i chrônis, bygythiadau Jeremy Hunt a’r briodas orfodol ansicr â’r BBC, mae’n wyrth ein bod ni yma o hyd i ddathlu’r deg ar hugain.

PIGION Y TYMOR

• Good Cop BBC1 / 9pm / Nos Iau 30 Awst - Warren Brown ydi Sav, heddwas o Lerpwl â'i fyd yn troi ben i lawr ar ôl gweld ymosodiad ciaidd ar ei gydblisman.
 
• Shetland, BBC1 - Addasiad teledu o nofelau Ann Cleeves (awdures llyfrau Vera a welwyd ar ITV yn ddiweddar), gyda Douglas Henshall yn chwarae rhan y Ditectif Jimmy Perez sy'n ceisio cadw trefn ar un o ynysoedd gwaedlyd yr Alban. Ia, dyna chi. Shetland.
 
• Ripper Street, BBC1 - Drama wedi'i gosod mewn swyddfa'r heddlu yn East End Llundain ym 1889 adeg helfa Jack the Ripper. Peidiwch â chael eich arswydo gan y ffaith fod un o aelodau Robson & Jerome yn aelod blaenllaw o'r cast.
 
• Homeland, Channel 4 - Hwn di'r boi! Croeso mawr yn ôl i'r llwyddiant ysgubol Americanaidd, gyda chariad-a-chwarae'n troi'n chwerw rhwng Damian Lewis a Clare Danes yng nghanol paranoia ôl-911. 

 

My Big Fat OTT Welsh Wedding

Un cymeriad yn talu am barti priodas ei chyn-ŵr atgas sy'n priodi dynas gysgodd efo boi dreisiodd ei merch ei hun. Chwaer cyn-ŵr y briodferch ydi'r forwyn, gan guddio'i bol-disgwl-babi yn aflwyddiannus efo'i bag llaw a neb yn holi. 'Run o blant y cwpl anghynnas yno, a dim ond Mark Jones a Debbie a llond dwrn o egstras Yellow Pages yn y parti.

"T'laen Hywel, ma' Macs isio jwmp tu ôl i'r marcî"

Sesiwn Fach

Y Cowbois

 

Rhyw ugain haf yn ôl, roeddwn i’n cael modd i fyw yn hel gwyliau gwerin ar hyd a lled y wlad ’ma. Neidio ar fws TrawsCrwban a’i throi hi am Ffostrasol a Dolgellau. Ac roedd S4C a Radio Cymru wastad yn darlledu’n fyw o lwyfannau’r ddwy ŵyl yn eu bri, cyn i gyfuniad o’r dirwasgiad, rhaglenni rhy uchelgeisiol a drud a baich biwrocratiaeth iechyd a diogelwch roi taw ar bethau. Bellach, mae’r Sesiwn Fawr wedi dychwelyd i’w gwreiddiau llai, agos-atoch, a gwyliau gwerin newydd fel Tegeingl yn y gogledd-ddwyrain yn prysur ennill eu plwyf. Bechod nad oedd camerâu Digwyddiadau/12 yno.

 

Hen, hen gŵyn yma yng Nghymru ydi’r ffaith fod y sîn werin braidd yn angof gan y cyfryngau, yn enwedig o gymharu â’r holl sylw i ganu ’steddfodol, corawl, West-Endaidd. Diolch i’r drefn felly am Yn Fyw o Acapela, cyfres dim-lol o stiwdio hen gapel ym mhentref Pentyrch ym metropolis Cymraeg Caerdydd. Y syniadau symlaf ydi’r rhai gorau yn aml iawn. Dim cyflwynydd gorfrwdfrydig o stabal Cyw sy’n trio’n rhy galed i fod yn cŵl na golygfeydd o fandiau’n canu ar ben clogwyn gwyntog neu stad ddiwydiannol segur. Dim ond gadael i’r cantorion siarad yn uniongyrchol â’r camera, rhoi ychydig o gefndir y gân i ni, perfformiad acwstig clir fel cloch o’r sêt fawr, a chynulleidfa astud sydd yno i werthfawrogi cerddoriaeth nid clecian cwrw a jagerbomb ar ei ben. O Ryland Teifi i Fflur Dafydd, Calan ac Aron Elias, mae pob un wedi cael llwyfan gan fenter Hywel Wigley a Catrin Finch. Ond y perfformiad sy’n aros yn y cof yw’r un gan Gowbois Rhos Botwnnog, a’u fersiwn tri-llais hudolus o’r hen hwiangerdd ‘Cysga di fy mhlentyn tlws’. Gwrandewch eto ar wasanaeth s4c/clic, caewch eich llygaid a gwenwch. Gyda llaw, oes 'na siawns am berfformiad gan 9 Bach, un o fandiau gwerin modern gorau’n gwlad, yn y dyfodol agos?

Cymharwch arlwy werin S4C â’r sianel deledu Gaeleg, BBC Alba, sydd ar gael ledled y DU drwy sianel Sky 168 neu’r iplayer anhepgor wrth gwrs. Bob tro y byddaf yn picied iddi, mae ’na ryw bibyddion a dawnswyr wrthi byth a hefyd fel sesiynau ceilidh Horo Gheallaidh o Glasgow gyda cherddorion o’r Alban, Iwerddon, America a hyd yn oed Affrica, a fideos cyfoes o hen ganeuon Gaeleg traddodiadol yn Eadar Chluich. Efallai mai tŷ tafarn bywiog ydi’r lle gorau werthfawrogi’r perfformiadau hyn, ond o leia’ mae’n rhoi blas ar fwrlwm (ie, hoff air cyflwynwyr S4C) y sîn yng ngwlad Salmond.

 

Dim Steddfod Susnag

Wel, dyma fi adre’n dlotach ond yn hapusach a chochach diolch i groeso gwresog y Fro. ’Nôl i realiti rŵan gyda nofel fuddugol Robat Gruffudd yn gydymaith ar uffern cymudo Non-Arriva. Ac i’r rheiny sy’n hiraethu’n barod am orji flynyddol y Pethe, mae ’na bedair awr o uchafbwyntiau ar S4C nos Sadwrn yma. Nos Sul wedyn, mae Noson Caryl o’r Steddfod yn saff o blesio, gyda chymysgedd o glasuron pop a sgetshis gyda chymeriadau newydd gwuuuuuuuuuch sy’n tynnu blewyn o drwyn Cymry Cymraeg yr unfed ganrif ar hugain. Dyna’r agosa’ gawn ni i ddychan iach yn absenoldeb rhaglenni Swigs yn oes aur yr 1980au a’r 90au cynnar. 

Wn i ddim sut cafodd CPJ gyfle i fynd i’r lle chwech wythnos diwethaf, rhwng cyflwyno’r rhaglen radio foreol o’r maes carafanau gyda Daf Du, gwibio i soffa’r BBC er mwyn cyflwyno p’nawniau o gystadlu ar y bocs, a chwyrlïo megis Wonderwoman i’w gwisg wen cyn canu fersiwn gospel o Weddi’r Orsedd yn y Popty Pinc. Cefais fwy o flas ar raglenni radio nosweithiol Tocyn Wythnos yng nghwmni’r ’tebol a’r profiadol Beti George a’i gwesteion niferus. Yn rhaglen ola’r nos Sadwrn olaf, clywyd Elfed y Prif Weithredwr yn celpio Radio Wales am “anwybyddu’r Steddfod yn llwyr fwy neu lai”. Dim ond awr o uchafbwyntiau nos Sul diwethaf gyda Nicola Heywood Thomas welais i ar wefan yr orsaf honno. Roedd rhaglenni penodol o Fro Morgannwg yn absennol ar y drydedd sianel hefyd - a na, tydi pytiau pum munud ar fwletinau newyddion na rhagolygon y tywydd o’r Maes ddim yn cyfri. Ddegawd yn ôl, roedd gan yr hen HTV bedair rhaglen arbennig The Visit o Brifwyl Tyddewi gyda Chris Segar, cyflwynydd The Ferret. A phwy benderfynodd bod BBC Wales yn darlledu pum rhaglen o Lanelwedd eleni, a chwta hanner awr o Landŵ? Hyn er gwaetha’r ffaith fod oriau dirifedi o dapiau llun a sain ar gael ar blât gan y Gorfforaeth Ddarlledu. Serch hynny, roedd Eisteddfod 2012 with Cerys Matthews ar rwydwaith BBC2 yn grynodeb bywiog a lliwgar o’r ŵyl ddieithr hon i weddill Prydain, gyda chymorth y Prifardd Gwyneth Lewis, Twm Morus, Elinor Bennett, Al Lewis ac Wynne Go Compare Evans.

Waeth i ni heb â beio Gêmau Llundain. Mae’r dirywiad gwarthus hwn ar waith ers blynyddoedd. Rhyfedd clywed y Gweinidog y Gymraeg ar y Post Cyntaf yn galw ar y Brifwyl i “foderneiddio” a gwneud mwy i “groesawu pobl ddi-gymraeg”, tra bo’r wasg a’r cyfryngau Saesneg yng Nghymru yn gynyddol ddall iddi. Unwaith eto, mae rhywun yn rhyw deimlo mai ni’r Cymry Cymraeg sy’n gorfod ildio, plesio, cyfaddawdu a gwneud popeth yn ddwyieithog - cyn belled mai’r Saesneg sy’n gyntaf wrth gwrs.

Ar ôl 4... ewch!

Os ydach chi dan y felan Olympaidd, na phoener. Mewn llai na phythefnos, bydd y Gemau Paralympaidd yn taro'n sgriniau - ond nid y BBC. Sy'n golygu dim blydi Garry Lineker a'i Team England na'r Matt Baker 'na, cyflwynydd mor ddigymeriad â Chwm-brân. Croeso anferthol, ar y llaw arall, i Clare Balding o'r Beeb, gwir seren Llundain 2012 i lawer, sy'n ffeirio'r pwll nofio am soffa prif raglen Baralympaidd Channel 4 ar y cyd a'r chwaraewr pel-fasged cadair olwyn, Ade Adepitan. Jon Snow, Mr Newyddion y sianel honno fydd yn llywio'r seremoniau agoriadol a chloi (heb lolian di-glem Trevor Nelson nac ymddangosiadau erchyll gan Paul McCartney na George "plygio fy sengl newydd" Michael, gyda lwc) ac Iwan Thomas yn ymuno a sylwebwyr chwaraeon cyfarwydd eraill fel Jonathan Edwards a Sonja McLaughlan, yn ogystal ag enwau newydd fel Liam Holt, capten tim pel-fasged cadair olwyn Cardiff Celts.

 

Tydi'r Bib ddim ar ei cholled yn llwyr chwaith, gan mai Radio 5 Live sydd wedi ennill yr hawliau darlledu byw dwy awr y dydd ar y weiarles, yng nghwmni'r Fonesig Tanni Grey-Thompson. Gobeithio y bydd Radio Cymru yn anfon digon o ohebwyr Cymraeg yno hefyd.

  

Amdani!

 

 

Paralympic Games Opening Ceremony / Channel 4 / 8.00-11.25pm

 

I hudolus wlad Iolo*

Diolch byth am wythnos ’Steddfod. Er ’mod i’n wyliwr brwd o’r cystadlaethau nofio, beicio ac athletau ar y teledu fin nos, mae’r geiriau Team GB, lluniau camera cyson o Wil a Cêt a Cameron mewn perlewyg, ac anthem Mrs Windsor braidd yn flinderus bellach. O leia’ gawn ni ddweud ta-ta wrth y tîm pêl-droed dadleuol (“England” medd Jake Humphrey, sylwebydd chwaraeon y Bîb), a charthu’r holl jacs yr undeb o Stadiwm y Mileniwm. Carfan Cymru a ‘Hen Wlad fy Nhadau’ piau hi ar S4C, a braf cael dianc i ddarllediadau cynhwysfawr o’r Brifwyl o ddeg y bore tan hanner nos.

Bu tîm Pethe yn brysur gyda’u rhaglenni rhagflas o fro’r Eisteddfod eleni, sydd - fel y clywsom hyd syrffed gan gyflwynwyr radio a theledu - yn “ddieithr iawn” i weddill y wlad. Yn ogystal ag ambell gyfryngi ac Aelod Cynulliad, Gwynfor a Gavin & Stacey, dyma gynefin Iolo Morgannwg. Yr Archdderwydd presennol oedd y dewis mwyaf naturiol i gyflwyno rhaglen deyrnged ddifyr am ffugiwr o fri a thad Gorsedd y Beirdd. Roedd Jim Parc Nest yn amlwg wedi cael hwyl wrth ddilyn ôl troed Iolo yn ei het a’i ffon gerdded, yn union fel lluniau’r cyfnod ohono. A chyda gwên ddireidus, awgrymodd y dylai yntau hefyd gymryd dos o’r cyffur opiwm i “drin asthma”. Mae ’na destun ffilm ryfeddol yn fa’ma - y saer maen o Lancarfan a greodd argraff ar Lundain fawr, brolio traddodiad barddol y Cymry yn ôl i oes y Derwyddon, a chodi gwrychyn y Sefydliad trwy gynnal cyfarfod cyntaf Gorsedd Beirdd Ynys Prydain ar Fryn y Briallu ym 1792. Gan yr Athro Geraint H Jenkins y cawsom hanes fwyaf diddorol y rhaglen, sef Iolo’r arloeswr a agorodd siop lyfrau a nwyddau masnach deg yn y Bont-faen ym 1795. Gwrthododd werthu siwgr o’r Caribî oherwydd y defnydd o gaethfasnach yno, protest poenus o agos at ei galon gan i’w dri brawd elwa ar gaethweision ar ôl ymfudo i Jamaica. Ydy, mae’n chwip o stori. Ydy Rhys Ifans ar gael i chwarae’r brif ran? Neu actor o Forgannwg efallai, o gofio pa mor ddrwgdybus oedd Iolo o’r bali Gogs.

Gog ac un o ferched mabwysiedig y Fro, Nia Roberts, gyflwynodd ail raglen Pethe yng nghwmni rhai o drigolion 2012. Difyr clywed Islwyn Jones, bardd y Cywydd Croeso*, yn esbonio mai ‘duw’ yw tarddiad y ‘Dŵ’ yn Llandŵ, a’r brodyr Whelan o Sain Hilari yn creu cerddoriaeth i ddisgyblion lleol, bandiau Cymraeg a ffilmiau Bollywood gerllaw eu tŷ crwn Celtaidd. Mae’n siŵr y bydd llawer ohonom yn dringo i grombil corff awyren sydd wedi nythu ar y Maes. Cawsom rywfaint o gefndir prosiect ‘Adain/Avion’ gan Rhun ap Iorwerth a’r artist a’r capten Marc Rees. Beio’r opiwm fyddai Iolo o weld cylch yr orsedd plastig a chragen Jymbo Jet yng nghysgod y Pafiliwn Pinc eleni.

Sioe a hanner

Oedd, mi roedd hi’n dipyn o sioe. Un tipyn gwell na’r disgwyl hefyd, er bod hen sinig blin fel fi yn barod i wfftio pasiant Prydeinig Boyle - neu “gân actol yr Urdd efo chequebook mwy” meddai Tudur Owen ar ei sioe radio bnawn Sadwrn. Ond o! roedd yna eiliadau hyfryd fel creu’r cylchoedd Olympaidd o bair y Chwyldro Diwydiannol a’r deyrnged dawel i feirwon y ddau ryfel byd ac ymosodiadau terfysgol Llundain. Roedd gwylio ochr yn ochr â darllen sylwadau’r trydarwyr ar y gliniadur yn ychwanegu at hwyl ac awyrgylch y cyfan, gyda’r mwyafrif wedi’u siomi ar yr ochr orau yn enwedig yr elfennau o hiwmor Mr Bean, James Bond a’r frenhines. Eraill yn holi a fu’r cyfarwyddwr ar y mwg drwg pan ’sgwennodd sgript go boncyrs ar brydiau, a oedd yn siŵr o beri penbleth i wylwyr tramor. Ac er mor wych oedd fersiwn creu-croen-gŵydd Only Kids Aloud o Gwm Rhondda, pam o pham na wnaethon nhw ganu o leiaf pennill o eiriau Ann Griffiths er mwyn dangos i weddill y byd nad Saesneg ydi unig iaith yr ynysoedd hyn.

Fe gawson ni sioe fythgofiadwy yn Llanelwedd hefyd, rhwng y tywydd teg a darllediadau cynhwysfawr, uchel eu clod, S4C. Ac unwaith eto, roedd twitter yn boeth wrth ymateb i flows agored Shân Cothi. Does ryfedd fod Dai Llanilar yn goch fel tomatos Medwyn Williams, fel rhai o’r stocmyn buddugol hefyd wrth i Meinir Ffermio roi clamp o gwtsh a chusan iddyn nhw. Roedd Royal Welsh 2012 (Telesgôp) ar y llaw arall, yn syber o sidêt wrth gyflwyno pum rhaglen uchafbwyntiau ar BBC2. Tra bo cyflwynwyr niferus S4C yn fwy werinol, agos-atoch ac yn debycach o fynd i’r syth i’r Stockmans am laeth mwnci wedi i’r gwaith ffilmio ddod i ben, roedd Sara Edwards, Rhys Jones a Rachael Garside fel petaen nhw’n apelio at y ffarmwrs bonedd Seisnig a gwylwyr y dref a’r ddinas. Rheswm arall dros ddyfarnu’r rhuban coch i Sioe/12 oedd yr ailddarllediadau nosweithiol a roddodd gyfle arall i’r cynaeafwyr prysur wylio ar ôl unarddeg yr hwyr. Sôn am fyrnau bach a mawr, dwi’n dal ddim yn siŵr beth oedd pwrpas slot ‘Pawb a’i Wair’ Aeron Pugh chwaith…

Dwi ddim yn berffaith sicr ’mod i wedi dallt neu lwyr werthfawrogi hiwmor Sbariwns (Wês Glei) chwaith. Cyfres sgetshis o gynnyrch fferm greadigol Cwmni Garn Fach, Ceredigion oedd y broliant, gyda’r gwaith sgriptio, actio, ffilmio a golygu dan law Rhodri ap Hywel, Hedd ap Hywel, Meleri Williams gyda chymorth Pero. Do, mi chwarddais ar giamocs Uned 246 Heddlu Gwledig yn ceisio cadw’r heddwch ymhlith wiwerod meddw a chwrso cŵn defaid mewn pic-yp, ond doeddwn i ddim balchach o’r rapwyr nac anturiaethau’r uwch-arwr Al Kathene. Yn wir, un o’r uchafbwyntiau oedd darllen y diolchiadau ar y diwedd “…i’r archfarchnadoedd am eu gweledigaeth fasnachol, i’r bancwyr am eu gofal ariannol a’r gwleidyddion am gadw ni gyd gyda’n gilydd”. Hiwmor Dim Byd-aidd am hatgoffodd pa mor dda oedd y gyfres honno.

Mabolgiamocs

 

Daliwch eich gwynt. Mae wedi cyrraedd. Nos fory, bydd llygaid y byd ar Brifddinas y Byd, chwadal yr Independent. A waeth i mi gyfaddef ddim, dw i’n siŵr o gael sbec ar y seremoni agoriadol dan law’r cyfarwyddwr ffilmiau Danny Boyle gan ’mod i wastad wedi dilyn rhai cofiadwy’r gorffennol o Barcelona 1992 i Sydney 2000. Gobeithio na fydd unrhyw gamgymeriadau anffodus fel Gêmau 1988, pan drodd pair y fflam yn farbeciw wrth i haid o golomennod heddwch glwydo’n rhy agos a chael eu llosgi’n fyw o flaen y camerâu yn Stadiwm Olympaidd Seoul. Gwyddom eisoes y bydd fideo o Only Kids Aloud yn morio Cwm Rhondda ar draeth Rhosili i’w weld yn Stadiwm Llundain, ond gobeithio y bydd yna lawer mwy na hynny. A fydd yna le i’r Ddraig Goch a’r baneri Celtaidd eraill yng nghanol banllef Britannia a logos y McNoddwyr corfforaethol?

Fel un o orsafoedd “Darlledwr Swyddogol y Gêmau”, mae Radio Cymru wedi rhoi mwy na’i siâr o sylw i’r cyfan gan gynnwys Cymry’r Gemau Olympaidd. Na, nid rhaglen ddogfen yn olrhain gobeithion athletwyr fel triathletwraig Helen Jenkins o Ben-y-bont a Gareth Evans, codwr pwysau o Gaergybi - heb anghofio Dai o Lanelli wrth gwrs - ond rhai o’r 70,000 o wirfoddolwyr sy’n helpu i sicrhau bod y cyfan yn rhedeg fel watsh (dim diolch i gwmni diogelwch G4S). Os oes gennych chi docyn, “siaradwch yn Gymraeg yn gynta” ydi cyngor y cyflwynydd John Hardy. Yn y rhaglen hon, clywsom gyfweliad gyda thri o’r Cymry Cymraeg hynny sydd reit yn ei chanol hi gan gynnwys Rhian Jones o Gaerffili sy’n gwirfoddoli gyda’r marchogion yn Greenwich Park a’r trydanwr Ioan Owen sy’n ceisio sicrhau bod pob switsh yn ei le. Dim pwysau fan’na felly. A’r trydydd gweithiwr oedd ei fab Geraint Hardy, cyflwynydd Stwnsh a Gemau Cymru Urdd 2012, dolen gyswllt rhwng y campau a’r cyhoedd fel aelod o dîm sylwebu’r cystadlaethau cleddyfa - neu ddawnswyr bale mewn ffoil yn chwarae efo cleddyfau. Soniodd am ei brofiadau fel cyflwynydd cyngherddau taith y fflam ledled Cymru a gogledd Lloegr yn ddiweddar, a’r “gobaith” a’r “parti mawr” a brofodd ar lawr gwlad. Swnio fel sgript PR London 2012 i mi.

Go brin y caiff Rhys Hartley swydd ganddyn nhw dros yr haf, wrth amau gwerth y Gêmau i Gymru ar Hacio wythnos diwethaf. Roedd ar gefn ei geffyl go iawn, gan ddiawlio’r miloedd o bunnoedd a wariwyd ar osod cylchoedd Olympaidd yn ddel o flaen Neuadd y Ddinas Caerdydd, yn ffieiddio Tîm Jî-Bî a’r ffaith fod y trefnwyr wedi creu mynydd g’neud yn Essex yn hytrach na dod â’r cystadlaethau beicio i’r Bannau neu Eryri.

Mi fuasai Siôn White Pobol y Cwm yn browd iawn iawn ohono.

Chwifiwn ein Sbaneri

 

Ddechrau’r nawdegau, fe wnes i a chyd-aelodau Cymdeithas yr Iaith Prifysgol Caerdydd ddilyn esiampl grŵp pop y Chwyldro a chwifio ein sbaneri. “Rhaid yw eu tynnu i lawr” oedd y gri pan ryddhawyd y gân honno ym 1971, felly ffwrdd â ni gefn liw nos i ddinoethi dwsinau o arwyddion Cardiff City Council Parking Permit yng nghysgod yr hen Swyddfa Gymreig. Rhyw chwyldroadwr chwannen oeddwn i braidd, gyda nghalon yn curo fel gordd ar ôl gweld fy narlithydd Cymraeg - o bawb - yn y ciw wrth dalu am ysgol ddringo yn siop DIY y noson honno. Chwysu chwartia wedyn wrth ddringo i ben yr ysgol i ddadsgriwio’r arwyddion, a dychmygu mai’r glas oedd bob car a basiai. Dyn â ŵyr sut brotestiwr fuaswn i wedi bod yn oes aur y 60au a’r 70au. Un fwy dewr efallai, gan ei bod yn ymddangos bod pawb wrthi yn ôl ffilmiau archif Cymdeithas yr Iaith yn 50 (Rondo). Am raglen ddogfen wych a theyrnged hyfryd i’r llu a aeth i’r carchar dros gymaint o’r hyn rydym ni, y genhedlaeth fwy llywaeth a chysurus ein byd, yn eu cymryd mor, mor ganiataol rhwng S4C, arwyddion ffyrdd a ffurflenni dwyieithog a botwm hunanwasanaeth Cymraeg yn rhai o archfarchnadoedd a banciau’r stryd fawr. Tybed faint o Eileen Beasleys, y wraig o Langennech a gollodd lawer o’i heiddo a’i hanrhegion priodas i’r beilis ym 1959 am wrthod talu bil treth uniaith Saesneg, sydd gennym heddiw? Disgrifiodd Emyr Llywelyn hi fel “arwres fawr y cyfnod” a sbardunodd ddarlith radio enwog Saunders a sefydlu Cymdeithas yr Iaith maes o law yn Awst ’62.

Tipyn o gamp ydi croniclo hanner canrif o hanes mewn awr, ac mi lwyddodd y rhaglen hon i wneud hynny dan arweiniad solet Gwion Lewis, brodor o Langefni sydd bellach yn fargyfreithiwr yn Llundain. Braf cael cyflwynydd perthnasol i’r pwnc trafod, sy’n hyddysg yn y Gymraeg yng nghyd-destun cyfreithiau Ewrop a thu hwnt, yn lle wyneb ifanc del sy’n dringo o fyd rhaglenni plant. Trwy gyfweliadau, lluniau newyddion a chaneuon protest, clywsom sut y datblygodd y Gymdeithas o fod yn fudiad protest ieithyddol yn unig yn oes McMillan a Wilson i gynghreirio â’r glowyr a’r mudiadau heddwch a gwrth-apartheid yn yr 80au Thatcheraidd, colli’i ffordd rhywfaint yn y 90au cyn cael ailwynt yn ddiweddar gan ddenu miloedd i ymgyrchu dros ddyfodol sicr i’r Sianel Gymraeg.

Ar ôl hynny, cawsom benwythnos i godi’n gwydrau a mwynhau Gig 50 ar S4C gyda’r dihafal Lisa Gwilym a Gig Hanner Cant ar Radio Cymru yn fyw o Bontrhydfendigaid. Darlledu gwych a chwa o awyr iach i’r holl Only Rhydian & Bryn Aloud sy’n tra-arglwyddiaethu ar y Sianel yn ddiweddar. Ond beth am wasanaethau’r iaith fain? Yr unig gyfeiriad at y garreg filltir bwysig hon glywais i oedd cyfweliad chwe munud gyda Gruff Rhys ar sioe Adam Walton Radio Wales, sy’n gefnogwr brwd o’r sin Gymraeg chwarae teg. Adam Walton, hynny yw, nid Radio Wales. Ac roedd sawl neges drydar yn gresynu na chafodd fersiwn Saesneg o ddogfen Rondo ei darlledu ar BBC Wales, er mwyn addysgu’r amheuwyr.

Nid bod pob copa walltog Cymraeg yn gwbl sicr am Gymdeithas yr Iaith chwaith, fel y gr’aduras o Bontardawe ar raglen Newyddion wythnos diwethaf a oedd yn amau mai llosgwyr tai haf ydyn nhw...

Cymru a'r Byd

Mi fuasai’r byd celfyddydol Cymreig dipyn tlotach heb S4C. Pa wasanaeth arall, boed y cyfryngau neu’r wasg brint, sy’n rhoi cymaint o sylw i’r holl gythrel cystadlu a chyngherddau’r wlad fach amryddawn hon? Gormod o sylw ym marn rhai efallai, fel y darllediad hirfaith o’r opera Trioleg Mandela o Ganolfan y Mileniwm Caerdydd yn ddiweddar. Ac mi fuasai Eisteddfod Ryngwladol Llangollen yn angof i lawer hefyd heb ddarllediadau bob pnawn ac uchafbwyntiau nosweithiol S4C. Rŵan, dyma gyfaddefiad. Dwi erioed wedi tywyllu’r pafiliwn gwyn ar lan afon Ddyfrdwy. Efallai mai’r ddelwedd Seisnig braidd sydd ar fai (a toedd y Queen’s Diamond Jubilee Concert eleni ddim help), a’r cof o weld blwmin corau siop barbwr ar y bocs bob amser. Ond gan nad oedd hi’n dywydd barbeciw, fe wyliais i fwy nag erioed o arlwy Llangollen/12 dan arweiniad ’tebol Mrs Pethe Cymru, Nia Roberts. A’r perfformiad sy’n aros yn y cof – am resymau da y tro hwn – yw’r chwarter awr o ddawnsio gwerin olympaidd gan blant Meskheti, Georgia, a deithiodd ar fws am wythnos gyfan i gyrraedd yr Eisteddfod. Tipyn o ymroddiad a thestun cywilydd i gystadleuwyr y Gogledd fydd yn aros adra ym mis Awst am fod Bro Morgannwg yn “rhy bell”. Da chi, trowch i wefan ragorol llangollen.tv sy’n dangos holl liw a llun y llwyfan am fis arall, ac adnodd gwych i’w ffrindiau a’u teuluoedd o Georgia i’r India, Swaziland i Singapôr. Mae’n amlwg yn cael ei defnyddio, yn ôl yr ymateb o bedwar ban ar negesfwrdd y wefan. Wyneb newydd (haleliwia!) i’r criw cyflwyno eleni oedd Wyn ‘Only Men Aloud’ Davies, a gyfrannodd i’r rhaglenni Cymraeg a’r ddwy raglen gefn-gefn Saesneg ar BBC2 gyda Sara Edwards. Dim ond BBC2 Cymru-Wales, cofiwch. Tra bod gwyliau o! mor drendi Caeredin a’r Gelli Gandryll yn cael tomen o sylw gan BBC Prydain, Sky Arts a phapurau Llundain, mae Llangollen mor annelwig â’r haul. Hyn er gwaetha’r ffaith i’r gantores soprano enwog o Swydd Efrog, Lesley Garrett, gyfeirio ati fel yr ŵyl orau yn y byd mewn cyfweliad gyda Nia Roberts. Dewch ’laen Rondo, Mr Producer, S4C – hyrwyddwch Llangollen a’r wefan ledled y byd!

Roedd dawnswyr gwerin o’r Wcráin wrthi hefyd, a’r wlad honno oedd testun rhaglen ddogfen hynod ddiddorol a thrist ar BBC Four wythnos diwethaf. Roedd Storyville: Hitler, Stalin and Mr Jones yn adrodd hanes Gareth Jones, newyddiadurwr o’r Barri a fentrodd ei fywyd a’i yrfa trwy gyhoeddi’r gwirionedd y tu ôl i Gynllun Pum Mlynedd Stalin o ddiwydiannu’r wlad yn nhridegau’r ganrif ddiwethaf - a’r newyn erchyll yn yr Wcráin, wrth i’r ffermydd cyfunol fynd i’r gwellt a’r milwyr yn cipio pob taten a gronyn o rawn i borthi Moscow. Gyda chymorth archifwyr Llyfrgell Genedlaethol Aberystwyth, cawsom gip ar ddyddiadur Gareth Jones a’i ymateb rhyfeddol i Hitler (“looks like a middle aged grocer”) a Goebbels (“…very charming man, dark brown eyes, like a south Welsh miner…”) wrth gyd-deithio mewn awyren o Ferlin i Frankfurt cyn yr Ail Ryfel Byd. Stori sy’n deilwng o ffilm ysbïwr ei naws, a phluen yn het cwmni cynhyrchu Tinopolis o Lanelli.

Perl pum munud

Dwi ar ei hôl hi braidd yn ddiweddar. O fisoedd hynny yw, nid wythnos yn hwyrach fel Eisteddfod yr Urdd a Wimbledon eleni, diolch i sbri soeglyd Mrs Windsor. Digwydd troi at wefan ffigurau gwylio’r Sianel wnes i, a sylwi ar gyfres sy’n rhan o’r Deg Uchaf yn gyson. Wrth gwrs, ddylwn i ddim ymddiried gormod yn y ffigurau hyn. Wedi’r cwbl, faint ohonom sydd â blychau monitro electronig yn ein setiau teledu sy’n anfon gwybodaeth i Fwrdd Ymchwil Cynulleidfa’r Darlledwyr (BARB)? Er hynny, mae’r sampl gynrychioliadol yn rhoi rhyw frasamcan inni o beth sy’n plesio a beth sydd mor boblogaidd â chyfraniad Mark Lawrenson i dîm Ewro 2012 y BBC.

Mae’r canlyniadau diweddaraf, sef yr wythnos ddaeth i ben ar 27 Mai, yn dangos mai cyfuniad o sebon a chwaraeon sy’n taro tant. Sylw’r Clwb Rygbi i fuddugoliaeth fawr y Gweilch yn erbyn gŵyr Leinster oedd ar y brig (102,000) yna penodau nosweithiol o Pobol y Cwm (74,000 ar y mwyaf) o rif 2 i 6 – sy’n anarferol o siomedig, gan fod castiau Cwmderi fel arfer yn denu 90,000 a mwy ar gyfartaledd. Naill ai bod hi’n noson hafaidd braf, sgersli bilîf, neu’n wythnos wan o ran straeon. Darllediad byw ac egsliwsif Sgorio o’r ornest rhwng Cymru a Mecsico oedd yn rhif 7, ac ymddangosiad prin gan raglen Newyddion yn rhif 8. Mwy o sebon gyda chriw Rownd a Rownd oedd yn rhif 10, ond safle rhif 9 yr wythnos honno oedd o ddiddordeb i mi - Calon gyda 33,000 o ffyddloniaid.

Ydy, mae’r gyfres arbennig hon ymlaen bum noson yr wythnos ers mis Mawrth, a’r unig elfen o’r amserlen “newydd” sy’n dal mewn grym, tra bod popeth arall wedi cael y fflych - o Heno Rhodri Ogwen gydag adolygiadau o’r Sun, i ailddarlledu honno a Pobol y Cwm wedi deg yr hwyr. A chyn wythnos diwethaf, doeddwn i heb wylio’r un o’r ffilmiau pum munud sy’n pontio Dewi Llwyd a Dai Sgaffalde. O’r diwedd felly, dyma gael sbec arnyn nhw i weld beth yw’r holl ffỳs. Roedd rhifyn nos Lun a nos Fercher yn ddim byd mwy na fideos cyhoeddusrwydd, y naill (‘Y Gwarchodwyr’) yn dilyn warden yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn archwilio llwybrau gogledd Eryri; a’r llall (‘Dydd y Farchnad’) yn gyfres o olygfeydd o farchnad dan do enwog Abertawe. Nos Iau, cawsom egin hanes diddorol Dafydd Rawson Thomas ‘Y Printar’ a fu’n rhan o fwrlwm diwydiant argraffu Caernarfon am hanner canrif, a phortread hunanfodlon braidd o fwyty llwyddiannus ‘Alex’ o Hirwaun ar y nos Wener.

Ond yr orau o bell ffordd oedd ‘Lapis Lazuli’ nos Fawrth, gyda Sara Huws o Amgueddfa Werin Sain Ffagan yn esbonio cefndir y glas trawiadol ar gerflun y Forwyn Fair, a’r pigment hynod werthfawr o’r lliw hwnnw a fewnforiwyd o Afghanistan er mwyn addurno eglwysi fel Teilo Sant, Pontarddulais, yn yr unfed ganrif ar bymtheg. Roedd yna fwy o ôl meddwl i’r ffilm fer addysgiadol a diddorol hon, gyda dechrau canol a diwedd go iawn. Perl pum munud yn wir.

Hapus braf?

Mae Cymru hydrefol yn ddiawl o sioc i’r system, a’r tân nwy ymlaen wedi wythnos o eli haul ffactor pum deg ym Mhortiwgal. Ac o! roedd hi’n braf bod mewn gwlad sy’n rhan o ferw gwyllt yr Ewros - y syrcas pêl-droed nid y smonach ariannol - ac ymuno â channoedd o Lisboetas i wylio’r cyfan ar set deledu’r caffi-bar yn un o barciau’r brifddinas, yn lle gwrando ar glochdar ein cymdogion. Roedd y wasg a’r cyfryngau yno wedi mopio’n lân efo tîm Paulo Bento, gyda rhaglenni newyddion nosweithiol RTP1 a TV1 yn canolbwyntio’n llwyr ar y buddugoliaethau yn Nwyrain Ewrop ac ymateb y ffans adra a thraw cyn cyfeirio’n sydyn at Syria a llanast economaidd eu cymdogion, Sbaen. A rhwng llu o hysbysebion siampŵ a sent yn cynnwys Ronaldo, roedd yna hen benodau o Mad Men gydag isdeitlau Portiwgaleg ac opera sebon neu telenovela giami iawn iawn o’r enw ‘Dancin’ Days’ wedi’i gosod yn Lisbon. ’Nôl adre, ac mae sylwadau gwrthrychol criw Ar y Marc ar Radio Cymru yn chwa o awyr iach ar ôl tîm jingoistaidd BBC1, os gallwch chi oddef mwyseiriau Dylan Jones hynny yw. Unwaith eto, mae’n bechod nad oes yna rifyn arbennig o Sgorio er mwyn cael isafbwyntiau ac uchafbwyntiau’r twrnamaint o safbwynt niwtral-Gymreig. Rhyw raglen hanner awr fach handi i lenwi’r bwlch wrth i’r tywydd roi taw ar ddarllediadau gemau criced-a-chynghanedd S4C. Dim ond gobeithio na fydd Ifan y Glaw yn amharu’n ormodol ar yr Ifan arall wrth iddo ddilyn llwybrau’r hen Romani o Langrannog i Abergwaun, gyda chymorth cantores opera fythol frwdfrydig a gwerthwr ceir fel hanesydd Y Sipsiwn. Wedi dwy gyfres yn olrhain hanes y porthmyn a’r goets fawr, mae hon bellach yn rhan mor annatod o arlwy hafaidd S4C â’r Sioe a’r Steddfod. Gobeithio y cawn ni fwy o straeon diddorol gan wybodusion lleol, a llai o olygfeydd o Ifan a’r garafan yn taro heibio ysgolion y fro.

 Ar ôl dadbacio, dyma ddal i fyny efo cyfres newydd Perffaith Hapus gyda Lisa Angharad yn ymchwilio i’r pwysau sydd arnom i fod yn fodlon ein byd - o golli pwysau, magu cyhyrau ac ennill enwogrwydd. Y cymar perffaith oedd dan sylw’r wythnos diwethaf, gan holi pobl fel Kirsten Wade a gafodd fachiad ar gyfres Take Me Out ITV, cwpl ifanc o Lŷn a oedd ar dân eisiau sbloets traddodiadol mewn capel ac Arthur Smith Jones sy’n hapusach gyda’i beint bellach er gwaetha’ pum tatŵ i’w gyn-gariadon (“Shirley yn bora a Rose yn p’nawn”). Llai o siarad seicolegol diflas Dr Mair Edwards os gwelwch yn dda, a mwy o’r gyflwynwraig mwyaf naturiol o ddoniol ar y Sianel ar hyn o bryd. Roedd wyneb Lisa Angharad yn bictiwr wrth iddi gwrdd â rhai o ddynion lleia’ rhamantus Abertawe mewn noson wibganlyn neu speed dating yn y ddinas.