Dysg a dawn

Tonic Bro Taf

Maddeuwch i mi am fod braidd yn ddwl/ara’ deg drannoeth llesmair y Gêm Enfawr. Dyna lle’r oeddwn i’n awchu am bennod gyntaf o Gwaith Cartref, ac yn ddiolchgar am grynodeb agoriadol o’r un ddiwethaf er yn dal mewn penbleth. Ble mae Simon Watkins ar ôl i’w ddyweddi fachu’i ffrind gorau, a beth ydi hanes Nerys Edwards yr athrawes ddrama? Mae Beca, yr athrawes ymarfer corff drwblus, hefyd yn absennol. Ond dyna ydi hanfod ysgol, debyg, lle mae athrawon yn symud i borfeydd brasach neu’n gadael dan straen targedau’r Tsar Addysg Leighton Andrews, ac enwau newydd ar y gofrestr fel y disgyblion hwythau. Ac mae ’na sawl wyneb newydd ym Mro Taf y tymor hwn, rhwng Mr Aled Jenkins (Gareth Jewell) Cerdd sy’n llwyddo i wylltio a swyno’r Dirprwy o bosib; Miss Llinos Preece (Elin Phillips) Gwyddoniaeth gydag obsesiwn colli pwysau; a Brynmor Davies (Bryn Fôn) sy’n dod i achub yr adran fathemateg â dos go dda o ddisgyblaeth hen ffasiwn. Mae ’na botensial am densiwn annioddefol wedi i’r fam newydd Sara Harries (Lauren Phillips) ddychwelyd i’r adran gelf a gwneud llygaid ‘lladdai nhw’ ar Dan a Grug o bell. Ond yr elfen orau heb os yw’r hiwmor sy’n britho’r awr, yn enwedig golygfeydd Gemma Haddon (Siw Hughes) a Gwen Lloyd (Rhian Morgan) sydd efallai’n destun edmygedd benywaidd arall. Does dim angen i Rhodri Evans agor ei geg fel y Pennaeth Rhydian Ellis, gan fod ei osgo a’i stumiau yn gelfydd o gomic wrth geisio cadw trefn ar staff sy’n fwy o lond llaw na’r plant, a chodi’i Ysgol o gywilydd gwaelodion Band 4. Ond ai fi yw’r unig un sy’n meddwl bod Wyn Rowlands Cymraeg (Richard Elis) yn fwy o gymeriad panto nag erioed, yn llawn sylwadau coeglyd ac yn rholio’i lygaid yng nghefn pawb? Dim ond cyfres neu ddwy ôl roedd y ffŵl diniwed hwn yn hen snichyn budr gyda’r genod. Ond ar y cyfan, mae’n bleser dychwelyd i’r ’stafell ddosbarth a mwynhau awr yng nghwmni cymeriadau rydych chi’n malio amdanyn nhw.

Prin gallwn i ddweud yr un peth am gymeriadau Teulu yn anffodus, a fu’n cicio a brathu, gweiddi a godinebu am bum cyfres cyn cymodi mewn glân priodas yn y Cei. Er, mae rhywun yn amau y bydd Llŷr unig druan yn paffio yn erbyn ei gysgod ei hun am byth ym Mryncelyn, ar ôl cael allweddi’r aelwyd gan ei fam. Er mai dim ond y bennod olaf welais i, does dim dwywaith ei bod hi’n boblogaidd – llwyddodd y bennod gyntaf i ddenu 67,000 o wylwyr nôl ym mis Ionawr, bron ddwywaith gymaint â ffarwel fawr Alys - a’i bod hi’n wledd i’r llygaid yn y dyddiau darbodus blin ohoni, ond roedd i’n bryd cau pen y mwdwl. Mi fydd hi’n chwith heb gyfraniadau trydar @DrJohnFfug bob nos Sul hefyd. Pwy a ŵyr, efallai y gwelwn ni’r Morganiaid ac Aberaeron hirfelyn tesog yn ôl am sbesials yn y dyfodol. Wedi’r cwbl, mae cenhedlaeth ifanc a hen hen stejars Dallas (Channel 5) newydd gladdu JR yr wythnos hon.



Ta ta Teulu



Pererin wyf

 

Mae cryn dipyn ohonom wedi gwneud y daith i bendraw’r byd, a ffeirio Cymru fach am Awstralia enfawr. Dyna chi gyndeidiau Kylie a Danni o Faesteg, Rolf Harris o Ferthyr, Naomi Watts o Fôn a Russell Crowe o Wrecsam. Heb anghofio Julia o’r Barri wrth gwrs, sy’n ddim llai na Phrif Weinidog ei gwlad fabwysiedig heddiw. Y Cymro diweddaraf i bacio’i sbectols haul, ei het Panama a bwcedaid o eli ffactor 50 - yn ogystal â chagŵl melyn poenus o lachar - oedd Aled Sam, fel rhan o gyfres ffeithiol newydd epig Yr Anialwch. Mae’n un o chwe wyneb cyfarwydd lwcus sy’n cael teithio i anialdiroedd Jiwdea a’r Gobi, Namib a’r Atacama, lle mae natur a dyn wedi addasu dan rai o’r amgylchiadau mwyaf heriol wyneb daear.

Nid bod y cyflwynydd yn mwynhau’r profiad pum seren wedi’i aerdymheru i’r eithaf rhag gwres tanbaid hanner can gradd yr outback chwaith. Wel, nid o flaen camera beth bynnag. Yn hytrach, treuliodd noson mewn sach gysgu dan sêr diderfyn y diffeithwch, toileda tu ôl i’r prysgwydd, a rhannu pryd o gynrhon larfa (“blas cnau a wyau”) a darn o fadfall (“blas cyw iâr”) gyda thair menyw borigine. Mae’n siŵr bod dyddiau hawddfyd 04 Wal: Gwestai’r Byd yn ymddangos fel breuddwyd i’r Bonwr Sam bellach. Oedd, roedd hon yn ddelwedd go wahanol i swbwrbia dosbarth canol Neighbours a syrffwyr eurfrown Home and Away. Cafodd Aled beint neu dri yng nghwmni slochwyr y William Creek Hotel - tafarn ddiarffordd 200km o’r dref agosaf, a deg awr i’r gogledd o ddinas Adeilade - a deffrodd yn blygeiniol i weld criw o “Ringers” neu ffermwyr ifanc yn corlannu miloedd o wartheg a lloi yng nghanol y llwch, gyda chymorth awyren a motobeics yn lle’r hen Shep. Cafodd gêm o golff gefn liw nos gyda rhai o drigolion prifddinas opal y wlad, Coober Pedy, gan gynnwys Phil Lewys o Abertyleri a lwyddodd i naddu cartref o’r graig oerach.

Cyflwynwyd llu o ffeithiau anhygoel am y lle, fel fferm Anna Creek Station sydd â mwy o erwau na Chymru gyfan, a Llyn Eyre sy’n ddigon mawr i lyncu Ffrainc, yr Eidal a’r Almaen yn un. Ond gogoniant cyfresi o’r fath yw’r gwaith camera, a bydd yr olygfa o’r dwsinau o raeadrau yn llifo i lawr craig Uluru wedi storm yn aros yn y cof am sbel hir.

Mi fuaswn i wedi hoffi clywed mwy am ŵyl a gwaith y brodorion yn ogystal â’r ffermwyr a’r mwyngloddwyr gwyn, a chlywed sut siâp sydd ar eu hiaith a’u traddodiadau heddiw. Ond fel yr awgrymodd Aled Sam, mae’n debyg ein bod yn ffodus o gael cip ar y gymuned aboriginaidd o gwbl, felly dylem fod yn ddiolchgar am friwsion.

Eira mawr, siarad mân

Mae eira mawr 1982 yn gyfystyr â Sulwyn Thomas a’i Stondin, wrth i bobl ddefnyddio'r radio fel cyfrwng cyfathrebu mewn cyfyngder, a ffonio i gyhoeddi pa ffordd neu ysgol oedd wedi diflannu dan luwchfeydd. Hyn ymhell bell cyn dyddiau’r cyfryngau cymdeithasol wrth gwrs, pan fo penaethiaid ysgol yn e-bostio’r newydd i rieni a phob copa het wlanog yn tecstio lluniau o’r stwff gwyn i brif raglenni newyddion y dydd. Un o’r gohebwyr dros ben llestri oedd Nick Palit Wales Today, a ddefnyddiodd ei stumiau dwys-ddifrifol gorau posibl i ddisgrifio’r strach o gyrraedd swyddfa Llandaf fel petai’n byw wrth droed Pen-y-fan yn hytrach na chyrion y brifddinas. I fi, bydd tywydd mawr 2013 yn gyfystyr â chlywed Tudur Owen yn rhefru a rhuo am effaith ychydig gentimedrau o eira ar wledydd argyfyngus Prydain. Mae rhaglenni prynhawn Gwener a Sadwrn yn enghraifft berffaith o addasu’n llwyddiannus i streic y cerddorion, gyda digon o gomedi (y gyfres sebon ŵ-ŷ-misus Bron Meirion a’r slot ‘gair Cymraeg y dydd’), herian Manon Rodgers (trwy gyfrwng Skype ar ôl iddi fethu â chyrraedd y stiwdio o grombil arctig Môn), rhagflas o arlwy chwaraeon y penwythnos, a chasgliad recordiau amrywiol a difyr Dyl Mei (Rosalind Lloyd ochr yn ochr â John Cale!) Gwych. Er, efallai na fyddech chi mor frwd os ydych chi’n blisman iaith neu’n cadw cathod…

Clywais ambell un yn cwyno mai rhaglen-radio-ar-y teledu ydi Cadw Cwmni gyda John Hardy (Rondo) yn y bôn, ond dwi’n cael blas arbennig arni. Mae’n fformat syml a gweddol rad, dybiwn i, sy’n hollbwysig i’r Sianel ddarbodus sydd ohoni. Gosodwch gadeiriau esmwyth mewn stiwdio fechan ddi-gynulleidfa, a chyflwynydd profiadol yn holi gwesteion cyffredin yn hytrach na selebs ‘ylwch fi’. Clywsom eisoes am brofiadau un o fomwyr Tryweryn, cyfreithiwr a fu’n rhan o’r ymchwiliad i gyflafan Bloody Sunday, a hanes hyfryd dau faciwî o Lerpwl a drodd yn Gymry Cymraeg pybyr, diolch i’w teuluoedd mabwysiedig yn Nhalgarreg a Llanrwst. Yn wir, mae’r straeon mor ddifyr nes ei bod hi’n biti eu torri’n eu blas. Byddai’n well neilltuo rhaglen gyfan i un gwestai er mwyn treiddio’n ddyfnach o dan yr wyneb arwynebol.

Roeddwn i’n barod i arthio bod hanner awr yn ormod i Fi neu’r Ci (Telesgop), cyfres newydd am ddarpar gariadon y genedl. Pan glywais hys-bys fisoedd yn ôl am gystadleuwyr yn canlyn anifeiliaid anwes cyn bachu’r perchennog, aeth ias oer Tipit-aidd drwyddaf. Doedd y gwirionedd ddim mor boenus wedi’r cwbl, gydag ‘Al’ o Dregaron yn bwydo, gwarchod a hyfforddi anifeiliaid dwy ferch o Sir Benfro (a sbecian drwy’i llofftydd a’u drôr nicers) wrth i’r merched ysbïo arno ar eu cyfrifiaduron, cyn gorfod dewis rhwng “Talia a’i shih tzu siapus” neu “Katie a’i phoni ffansi” meddai’r llefarydd Ifan Jones Evans. Unwaith eto, fe orffennodd y cyfan yn rhy sydyn gyda dim ond pum munud ola’r rhaglen yn dilyn y cwpl ar ddêt sgod a sglods ar brom Aberystwyth.

O'r Cwilt Cymreig i gân Dy Fam

“Y Cwilt Cymreig” gan Margaret Williams gychwynnodd bopeth ym 1969. Roedd BBC Cymru bron marw eisiau ymuno â’r Eurovision ar y pryd, a’r canlyniad oedd Cân i Gymru. Byth ers hynny - heblaw am ’73 am ryw reswm - mae cantorion amrywiol Gwlad y Rasta Gwyn wedi canu mawl i Dafydd ap Gwilym a Wini, crefu ar Gloria i ddod adra, ffeindio’u hunain mewn twll triongl, poeni am nwy yn y nen a mwydro am lwynogod, haul a ’sgotwrs dwylo gora, cyn dal bws i’r lleuad. Diflannodd y freuddwyd gwrach Ewropeaidd a phenderfynwyd canolbwyntio’n hytrach ar lwyfannu sbloets Gŵyl Ddewi er mwyn anfon band o Gymru i ’steddfod dafarn yn Iwerddon. Newidiodd y fformat dros y degawdau, o sgorfwrdd nul point i bleidlais ffôn, panel o wylwyr ar gamerâu byw o Wynedd i Went, cyfraniadau trydar a phanel XFactor yn darlledu o lefydd mor chwaethus â champfa Afan Lido. Ie, tra bo’r Ewropeaid yn cael serennu ar lwyfannau Jerwsalem, Berlin a Malmö, roedd y Cymry’n mynd i Bort Talbot. Roedd cân gan Arfon Wyn yn rhan mor anhepgor o’r ffeinal â chyflwynwraig benfelen a’r boi “bwrlwm” cefn llwyfan, cyn i’r cwmni cynhyrchu ddechrau anwybyddu pob cais gan hen rocars mewn denim a Rhydian Bowen Phillips, a ffafrio’r kids o! mor cŵl gyda chaneuon C2aidd efo dos go lew o agwedd a Modrybedd sgrechlyd yn y rhes flaen.

Os ydi S4C mor frwd dros y gystadleuaeth, pam nad yw’n anfon y buddugwr blynyddol i gystadleuaeth Liet International, eurovision yr ieithoedd llai a gynhaliwyd yn Asturias, gogledd Sbaen, y llynedd? Lleuwen o Lydaw - Lleuwen Steffan gynt o Riwlas - ddaeth i’r brig gyda chân Lydaweg, yn erbyn cystadleuwyr o’r Alban, Gwlad y Basg, Corsica, Fryslân a Sardinia ymhlith eraill. Mae hon yn cael ei darlledu’n fyw ar orsafoedd teledu Ewrop ac felly’n gwneud mwy o synnwyr na’r Ban Geltaidd ddisylw, felly beth amdani eleni S4C?

Wedi dweud hynny, efallai na gymeraf y gystadleuaeth o ddifri fyth eto diolch i griw athrylithgar Dim Byd fel Cân i Gymru. Os fuon nhw’n crio chwerthin gymaint yn y stafell olygu ag y gwnes i ar y soffa adra, dwi’n synnu iddi weld golau dydd o gwbl. Pob clod iddyn nhw am dyrchu drwy’r archifau, darganfod perlau/erchyllterau’r gorffennol (Ieuan Rhys? Gareth Glyn? Wir?!), a throsganu gyda hiwmor swreal a choch iawn ar brydiau. O Dafydd Iwan yn ei morio hi’n Saesneg i fersiwn gignoeth Margaret Williams o gyfansoddiad Tew Shady, roedd angen rhewi’r sgrin ac ailchwarae hon dro ar ôl tro i werthfawrogi pob jôc. Chwarae teg hefyd i’r hen Fargaret, Tony ac Aloma, Hogia’r Wyddfa ac eraill am ymuno yn yr hwyl a chwarae’n gwbl o ddifrif. Hiwmor unigryw Cymraeg ar ei orau.

A na, dwi ddim eisiau mynd yn agos i bali Corwen efo Alys.

Cymru, Lloegr a Denmarc

Daeth un o’m hoff gyfresi diweddar i ben wythnos diwethaf. Roedd Llefydd Sanctaidd i’r dim ar nos Sul diog rhwng smwddio a’r ciando, y golygfeydd godidog yn denu ac Ifor ap Glyn yn gyflwynydd huawdl, os socian weithiau, mewn Cymraeg naturiol braf yn hytrach na darllen cyfieithiad clogyrnaidd o’r Saesneg. Rhwng honno a thywyslyfrau gwych John Davies a Gwyn Thomas, mae ’na doreth o lefydd newydd i ymweld â nhw pan ddaw’r gwanwyn, o Gapel Gofan Sant yn Sir Benfro i Abaty Whitby ac Ynys Lindisfarne. Ac i’r rhai ohonoch sy’n hoff o ffidlan efo’r ffôn lôn ddiweddaraf, mae 'na ‘app’ newydd Cymraeg i’ch tywys i un o’r 37 lle sanctaidd a welwyd ar y sgrîn, sy’n sicrhau bod gwaddol y gyfres yn parhau. Gwych. Cydgynhyrchiad rhwng Cwmni Da o’r Felinheli a Western Front Films o Dorset oedd hon, ac mae’n debyg y bydd ’na fersiwn Saesneg Holy Places ar BBC Four yn y dyfodol. Ai Ifor Ap fydd y cyflwynydd, ac os felly, a fydd yn siarad Saesneg Cocni fel un o blant Llundain?

Mae’n ymddangos bod S4C yn rhoi cryn fri ar gynhyrchu rhaglenni ar y cyd â chwmnïau a sianel eraill. Cefais ddiawl o déjà vu o wylio’r rhaglen apocalyptaidd Y Tywydd: O Ddrwg i Waeth (Tinopolis Llanelli) fis yn ôl, gan fod y graffeg a’r effeithiau arbennig yn gyfarwydd ar y naw - cyn deall wedyn mai fersiwn gefn-gefn o Is Our Weather Getting Worse? (Pioneer Productions, Llundain) a welais ar Channel 4 dros y Dolig oedd hi, gydag ambell olygfa ychwanegol o ddilyw Llanelwy a Llanbêr yn fersiwn Erin Tywydd. Newydd gwych arall ydi bod cwmni Green Bay o Gaerdydd ar fin cyflwyno cyfres epig chwe rhan Yr Anialwch gyda chyflwynwyr fel Ffion Dafis, Lowri Morgan a Jason Mohammad yn ein tywys drwy ogoniannau’r Sahara, perfeddwlad Awstralia ac anialdir Namibia ymhlith eraill. Damia bod gwasanaeth Clirlun wedi dod i ben, tra bydd gweddill y byd yn cael mwy o wledd i’r llygaid gyda Deserts mewn HD llawn. Mae’r Sianel dan anfantais enfawr yn hyn o beth - eisoes, clywais am lu o wylwyr Cymraeg yn cefnu ar ddarpariaeth rygbi S4C er mwyn gwylio’r Chwe Gwlad ar sianel BBC HD. Gwell llun clir fel cloch na sylwebaeth gaboledig Huw Eic?

Y newyddion mwyaf cyffrous i mi’n bersonol, ydi’r darpar ditectif drama Mathias (Fiction Factory), ffrwyth cydweithio rhwng S4C a BBC Cymru-Wales. Gwyddom eisoes mai Richard Harrington sy’n chwarae’r brif ran ochr yn ochr â Mali Harries, felly digon o bosibilrwydd am densiwn yn fanno, rhywiol neu beidio. Aber a’r cylch ydy un o’r prif gymeriadau eraill, felly bydd bwrdd croeso Ceredigion yn glafoerio am gyfle i werthu’r ardal i ymwelwyr Nordig ar ôl i sianel Danmarks Radio brynu’r gyfres yn barod. Dychmygwch pa mor wych fyddai gweld drama Gymraeg gydag isdeitlau Saesneg ar y sianel honno a BBC Four, ond dwi’n amau mai’r fersiwn Saesneg Hinterland gaiff ei darlledu dros Glawdd Offa. Sôn am golli cyfle euraidd i addysgu’r byd a’r betws a rhoi stamp cwbl unigryw i’r genre hynod boblogaidd hwn.

 Inspektør Tom Mathias fra Wales

Pa newydd?

Mae eisiau amynedd Job i fod yn ben bandit Radio Cymru y dyddiau hyn. Os nad ydi beirdd a chantorion y genedl wedi pwdu efo chi, mae’ch bali newyddiadurwyr ar streic undydd a’r gwrandawyr yn prysur troi cefn arnoch fel cwsmeriaid lladd-dy Llandre. Mae’r ffigurau diweddar yn sobor unwaith eto - cyfartaledd o 125,000 o wrandawyr wythnosol ym mis Rhagfyr 2012, 6.7% yn llai na Rhagfyr 2011 a 32.4% yn llai na degawd yn ôl. Colli tir fu hanes y chwaer orsaf Saesneg hefyd (436,000 yr wythnos, gostyngiad o 6.8% ers Rhagfyr 2011) tra mai Radio 2 oedd y ffefryn clir yng Nghymru (872,000 yr wythnos).



Un newydd da i Siân Gwynedd ydi’r ffaith fod ein cantorion roc a phop wedi dychwelyd i gorlan Radio Cymru dros dro, wrth i’r Gorfforaeth Lundeinig ymroi i dalu £50,000 i dribiwnlys yn hytrach na chyfrannu’n syth at gronfa Eos, y corff hawliau darlledu Cymraeg. Mae ’na rywbeth yn drewi fan’na. Ar un llaw, fe wnaeth y ‘streic’ orfodi cyflwynwyr a throellwyr disgiau’r orsaf i weithio’n galetach i’n difyrru ni, a dewis peth wmbredd o gerddoriaeth newydd a gwreiddiol o bedwar ban byd yn lle dibynnu ar restr gyfrifiadurol yn unig. Ac mae ’na berlau comedïol ymlaen bob nos Wener ar raglen Gethin Evans nad yw’n dibynnu’n ormodol ar recordiau i lenwi’r seibiau hir chwithig, wrth i’r cyflwynydd a’i seidcic Geraint Iwan gynnig comisiynau newydd i S4C, trafod straeon newyddion odia’r wythnos a gwylio-a-trydar am Teulu am y tro cyntaf erioed. Ar y llaw arall, mae rhywun yn falch o groesawu un o’r 30,000 o ganeuon aelodau Eos wedi mis o seiniau collwrs Cân i Gymru. Feddyliais i erioed y buaswn i’n clywed Nikki Fox a Derfel byth eto, a dwi ddim eisiau am sbelan go lew eto diolch yn fawr iawn.



Mae ailwampiad newyddion yr orsaf wedi ennill ei blwyf erbyn hyn. Mae arwyddgan newydd Post Cyntaf yn gleniach i’r glust ben bore, ac mae ’na fwy o drafod gemau pêl-droed y noson gynt diolch i ddylanwad Dylan Ar y Marc Jones. Ar wahân i hynny a chwarae gêm newid cadeiriau gyda chyflwynwyr profiadol, mae’r fformiwla lwyddiannus yn parhau. Trueni nad fyddai’r bosus yn caniatáu hanner awr ychwanegol i Rhodri Llywelyn a Gwenllian Grigg ar y penwythnos hefyd, er mwyn cael mwy o sylwedd na’r rhaglen news lite fore Sadwrn. Ar ben hynny, mae ’na ormod o “sori i darfu arnoch chi ond ma’ amser yn brin, diolch yn fowr”. Mae straen y stopwatsh yn broblem i ambell gyflwynydd sy’n baglu dros ei eiriau a pheri i’r gwrandäwr hanner effro golli rhediad y stori. Ac yn ’sgytwad i’r system wedi cyflwyniad hamddennol braf Galwad Cynnar o’u blaenau.

Myfyriwr, perchennog caffi a'r dyn RAF

Profiad poenus ac emosiynol ar y naw oedd eistedd gerbron S4C wythnos diwethaf. Gyda’r Cyfrifiad diweddar yn cadarnhau bod ein cymunedau a’n siroedd Cymreiciaf yn boddi dan don o Saeson, bu cryn dipyn o son am foddi llythrennol arall hefyd. Ar Sam ar y Sgrin, clywsom am fersiwn DVD newydd sbon o Last Days of Dolwyn (1949) yn seiliedig ar foddi Cwm Elan meddan nhw, ffilm wedi’i chyfarwyddo gan Emlyn Williams ac yn cynnwys rhyw seren newydd o’r Richard Burton. Darlledwyd sawl rhaglen ddirdynnol am golli cwm uniaith Gymraeg yng nghefn gwlad Meirionnydd hanner canrif union ers ffrwydrad Tryweryn. Cefais bwl o deja-vu wrth i’r atgofion lifo ac ailagor hen glwyfau. Wedi’r cwbl, roedd Owain Williams (Now Gwynus neu Now Bom) eisoes wedi adrodd hanes y “trefniadau amaturaidd” ar raglen gyntaf Cadw Cwmni ddechrau Ionawr, gan ddisgrifio’r lwc mwnci o gael pyncjar cyn cyflawni’r weithred fawr yng nghanol yr eira gwaethaf i daro Cymru ers 200 mlynedd. Mae’n amlwg nad oedd yna fersiwn 1963 o Rhian Haf na Derek Tywydd a’i ‘rybudd coch’, felly.

Er gwaetha’r hanes lled-gyfarwydd, rhaid oedd neilltuo awr i wylio Tri Tryweryn (ITV Cymru), cyfuniad o luniau archif, toriadau papur newydd y cyfnod cythryblus hwnnw a phererindod chwerwfelys i’r tri a benderfynodd wneud yn lle dweud. Os mai Owain Williams ydi wyneb cyhoeddus amlwg yr ymgyrch, ac Emyr Llew ddagreuol o Ffostrasol yn ail agos iddo, roedd John Albert Jones y cyn-filwr o Fadryn yn hollol newydd a dieithr i mi. Sioc a syndod oedd deall mai dyma’r tro cyntaf erioed iddo fo ac Emyr Llew weld ei gilydd ers hanner canrif, a’r ddau wedi byw a bod yn y Gymru Gymraeg agos-atoch erioed. Elfen ddifyr arall oedd cyfweld David Walters o’r Bargod, un o ddau o Gymry di-Gymraeg Cwm Rhymni a ddysgodd y lleill sut i greu bom; a’r cynghorydd Elwyn Edwards yn cofio gorymdeithio ar strydoedd Lerpwl wrth i hen ferched y ddinas boeri arno. Roeddwn yn gegrwth o glywed bod rhai o gynghorwyr a pherchnogion busnes barus y Bala o blaid y boddi er mwyn llenwi’u pocedi. Ac ar raglen radio safonol Dei Tomos, fe chwalodd Lyn Ebenezer fyth poblogaidd arall am wrthwynebiad llwyr Aelodau Seneddol Cymru i’r boddi. Ni chododd Nye Bevan lais ar y mater o gwbl, ac atal ei phleidlais wnaeth Megan Lloyd George. Argian, mae’n wir mai ni’r Cymry ydi’n gelynion gwaethaf ni weithiau.

Roedd ’na dinc chwerw yn Cofio Tryweryn hefyd, sy’n ddim syndod gan mai cyn-brifathrawes, ffermwyr a phlant y cwm oedd y cyfranwyr. Rhaglen o archif HTV oedd hon, a ffilmiwyd pan ddaeth sylfeini’r hen gapel a’r bont garreg i’r golwg i godi arswyd yn ystod haf sych 1984. Ffaith hynod ddiddorol oedd i Éamon de Valera, arlywydd Iwerddon ar y pryd anfon llythyr o gefnogaeth i’r pwyllgor amddiffyn. A chan fod streic Eos yn dal i rygnu ’mlaen, cân ingol gan Wyddeles a glywyd yn aml ar Radio Cymru – ‘Dan y dŵr’ gan Enya – yn hytrach na theyrngedau Meic Stevens a Heather Jones i Dryweryn.

Dewi a'i Farn

Fel rheol, mae blwyddyn newydd yn amser i edrych ymlaen yn obeithiol at y deuddeg mis nesaf. Llechen lân, tomen o addunedau ystrydebol, a hei lwc am iechyd a hapusrwydd (a chyfri’ banc gweddol) am sbelan go lew eto. Bechod na ddywedodd rhywun hynny wrth gysurwrs Job Wales in a Year. Dechreuodd cyfres newydd chwe rhan BBC1 ar nodyn digon anobeithiol, ar ôl cyflwyno’r wyth teulu agorodd eu drysau i’r camerâu teledu gydol 2012 - gan gwestiynu dyfodol ffermwyr, pysgotwyr a pherchnogion busnesau bach y genedl. Ac am genedl amrywiol a diddorol hefyd, o’r miliwnydd o dras Iranaidd sy’n ceisio codi safon bwytai a bariau Heol Eglwys Fair, prif stryd slochian y brifddinas, i berchennog ffatri nicyrs olaf Cymru sy’n cyflenwi rhai o enwau mwya’r byd ffasiwn. Saeson y Bala a thenantiaid fferm fynydd uwchlaw Dolgellau sy’n cynrychioli’r Gogs, ac mae’n chwithig tu hwnt clywed Edwardsiaid Tŷ Cerrig yn siarad Saesneg ar y sgrin. Iawn gwneud hynny’n uniongyrchol â’r camera, ond pam ddim gadael iddyn nhw sgwrsio’n naturiol braf yn eu mamiaith rownd bwrdd bwyd neu wrth gyfarch y wyres fach, gydag isdeitlau ar y sgrîn i’r gwylwyr uniaith rhonc? A rhyfedd nad oes lle yn y blwyddiadur i deulu o’r Gogledd-ddwyrain.

 

Mae yna fwy o lais i bobl y Clawdd ar S4C beth bynnag, mewn cyfresi fel Llefydd Sanctaidd, gydag Ifor ap Glyn yn teithio ac yn tyrchu i’r hanes a chwedloniaeth tu ôl i rai o henebion gwledydd Prydain. Rydym eisoes wedi’i weld yn ymdrochi yn nyfroedd oer iachusol Ffynnon Gwenffrewi ac yn crwydro Abaty Glyn y Groes ger Llangollen - llefydd dieithr iawn i mi, mwya’r cywilydd. Diolch i gyfuniad o straeon difyr a’r naws arallfydol arbennig a grëwyd gan waith camera Rhys Edwards ac Angus Johnstone, mae’n ffordd hamddenol braf o dreulio nosweithiau Sul.

 

Mae Pawb a’i Farn yn ymwelydd cyson â’r Gogledd-ddwyrain hefyd, fel rhifyn nos Iau diwethaf o Dreffynnon dan arweiniad tebol Dewi Llwyd. Y dyn ei hun oedd testun rhaglen deyrnged arbennig gan BBC Cymru i un o’i gweision ffyddlonaf (a wrthododd sawl cynnig i weithio yn Llundain gyda llaw) sy’n ffeirio’r stiwdio deledu 200 milltir i ffwrdd yng Nghaerdydd am gwt radio’r Post Prynhawn 200 llath o’i gartref ym Mangor. Roedd cyfweliad Bethan Rhys Roberts a chlipiau newyddion mawr Degawdau Dewi Llwyd yn werth chweil. Bu’n llygad dyst i rai o ddigwyddiadau mawr y tri degawd diwethaf, gan holi’r Dalai Lama, meddwi ar optimistiaeth Mandela yn y Dde Affrica newydd, a darbwyllo Miss World o Wlad yr Iâ i ddweud “noswaith dda” wrth wylwyr S4C adeg uwchgynhadledd Reagan-Gorbachev yn Reykjavik 1986. Cyfaddefodd mai nosweithiau etholiadol ydi uchafbwynt ei yrfa, ac mae ganddo bedigri go dda yn y maes rhwng saith Etholiad Cyffredinol, pedwar Etholiad Cynulliad a dau Refferendwm. Roedd yn ddigon o foi i gyfaddef fod darllediad etholiadol cyntaf S4C ym 1983 yn “llanast trychinebus”, rhwng cyhoeddi canlyniadau anghywir a’r set bwrdd du, a’r gohebydd gwleidyddol Roderick Richards yn brathu’i dafod wrth i’r map cardbord o Gymru weindio fel malwen ar y sgrîn. Bron na allech ni glywed y stiwdio gyfan yn dal eu gwynt. Chwarae teg i’r Bonwr Llwyd am fynnu rhaglenni o’r safon uchaf mewn Cymraeg cywir bob amser, a phob clod iddo am wffio ceisiadau diweddar o’r top i “symleiddio” neu lurgunio’r iaith. Faint o weision eraill y Bîb sy’n ddigon dewr a chadarn i wneud hynny heddiw?

Gwlad jocs a chantorion

 

Mae’n fis Ionawr diflas, y bil treth swmpus yn ddyledus cyn diwedd y mis, ac anghydfod cerddorion Cymraeg v BBC Llundain yn gyfle perffaith i elynion yr iaith fwrw’u llid yn y wasg a’r cyfryngau Seisnig, fel rhaglen ffonio-a-ffraeo Jeremy Vine ar Radio 2. Diolch i’r drefn am wên gynnes yr actores Sidse Babet Knudsen i lonni’r galon bob nos Sadwrn ar BBC Four. Ydy, mae ail gyfres o’r ddrama orwych Borgen am brif weinidog Denmarc sy’n ceisio sicrhau cydbwysedd rhwng ei llywodraeth glymblaid a’i haelwyd fregus, yn ôl. Un arall sy’n codi’r ysbryd ydi S4C, sy’n ein difetha’n rhacs gyda danteithion newydd ar hyn o bryd. Daeth Dim Byd yn ôl gyda chwarter awr o sgetshis-seren-wib wedi’u seilio sianeli lloeren Cymraeg dychmygol. O’r maes adloniant (Pantomeim Ffermwyr Hiliol) i’r celfyddydau (Gwneud Pethe; Dim Barn; Colli Pethe) a henebion (Creiriau’r Cymry; Taclau Taid; Pres Datyn), mae ’na gomedi geiriol hollol unigryw Gymraeg yma, ac roedd y sianel ddrama (Terry Huws PI; Oh! no J.O) yn cynnwys hen glipiau swreal o’r actor JO Roberts ifanc yn pledu bwledi fel petai Quentin Tarantino wedi cyfarwyddo drama antur ym Menllech. Rhaglenni i’w gwylio drosodd a throsodd yw’r rhain, felly da chi recordiwch nhw i ddotio a chwerthin ar berlau geiriol a golygfeydd gwirion bost fel cymeriad mewn lycra pinc yn gwibio ar draws Maes Caernarfon.

 

Ar ôl mwynhau hiwmor sardonig Sam ar y Sgrîn (“Es-Ffôr-See it again and again and again” mewn ymateb i gŵyn am ailddarllediadau’r Dolig) nos Wener, tro comedïwyr Gig-l oedd hi i ddiddanu’r genedl. Daeth cyfres boblogaidd Live at the Apollo y BBC i’r cof, ond gyda chwarter - os hynny hefyd - o gynulleidfa yn sinema Crosshands. O leiaf roedden nhw’n g’lana chwerthin, rhai mewn cymaint o sterics nes ’mod i’n poeni am eu hiechyd nhw. I fod yn deg, roedd hon yn well na’r disgwyl, yn enwedig perfformiad bywiog Steffan Alun wrth iddo refru am bla o nwyddau Jac yr Undeb yn y siopau’r llynedd. Gwahoddwyd aelod dewr neu feddw o’r gynulleidfa i fachu’r meic hefyd, fel Alun Saunders a dynnodd blewyn o drwyn perchnogion siopau digywilydd a Chymry Cymraeg SWNLLYD Pontcanna. Ar ôl hanner awr o wynebau newydd, hen lawiau clybiau Llundain sy’n perfformio’n Gymraeg am y tro cyntaf ers cantoedd, mae’n hawdd deall brwdfrydedd y cyflwynydd Frank Honeybone am fywiogrwydd y sin yng Nghymru ar hyn o bryd. A chladdu hunllefau Jocars a Da ’di Dil ’de am byth.

 

Ar ôl rhefru yng ngholofn olaf 2012 am ddiffyg rhaglenni cerddoriaeth roc a phop Cymraeg, dyma’r Sianel yn cyflwyno Calennig yn Y Stiwdio Gefn bob nos Fawrth. Anghofiwch am y ffaith eu bod nhw’n rhannu stiwdio Heno nos Wener (Tinopolis ydi’r cynhyrchwyr wedi’r cwbl) a’r gymhariaeth amlwg â sioe Jools Holland, mae’n gyfres syml ddiffwdan sy’n canolbwyntio ar y gân a sgwrs sydyn rhwng y dihafal Lisa Gwilym a’r cantorion ar dri llwyfan.